Archiwum Jerzego Ludwińskiego, otwarte w 2013 roku, stanowi efekt współpracy dwóch wrocławskich instytucji kultury: założonego w 2011 roku Muzeum Współczesnego oraz niewiele starszego (powołanego w 2004 roku) Dolnośląskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Archiwum jest nie tylko wystawą stałą oraz magazynem dokumentów, artefaktów i obiektów artystycznych związanych z Ludwińskim; docelowo ma pełnić funkcję ośrodka badawczego, zorientowanego zarówno na historię polskiej, a zwłaszcza wrocławskiej neoawangardy, jak i diagnozowanie i stymulowanie rozwoju sztuki najnowszej. Koncepcja ta nawiązuje do idei Muzeum Sztuki Aktualnej, sformułowanej przez Ludwińskiego w 1966 roku; na tej idei opiera się także program Muzeum Współczesnego Wrocław (MWW).
Jerzy Ludwiński początkowo związany był z Lublinem, gdzie studiował historię sztuki i współzałożył grupę artystyczną Zamek. W 1966 roku zorganizował Sympozjum Artystów i Naukowców „Sztuka w zmieniającym się świecie” w Zakładach Azotowych w Puławach, jedno z kluczowych wydarzeń – obok Biennale Form Przestrzennych w Elblągu – w rozwoju sztuki konceptualnej w Polsce. Sympozjum, konfrontujące artystów, badaczy i inżynierów z puławskich zakładów, miało na celu określenie relacji między nowymi prądami w sztuce, postępem technologicznym i rozwojem myśli naukowej. Zależności te Ludwiński w późniejszych latach konsekwentnie umieszczał w centrum swoich zainteresowań, opisując je między innymi w głośnym tekście Sztuka w epoce postartystycznej z 1970 roku: autor prognozował, że dążenia do dematerializacji dzieła sztuki, odejścia od obiektu na rzecz procesu, wraz z postępem technologicznym i cywilizacyjnym doprowadzą do synergii nauki i sztuki, jak również rozproszenia się działalności artystycznej w codziennej rzeczywistości.
Jeszcze w 1966 roku krytyk przeniósł się do Wrocławia, gdzie ogłosił koncepcję Muzeum Sztuki Aktualnej, instytucji nastawionej na badanie nowych zjawisk w sztuce, wzmacnianie ich i wchodzenie z nimi w krytyczny dialog. Koncepcję tę rozwijał następnie jako „muzeum gry”, mając na myśli wzajemne wpływanie na siebie kuratora, artysty i publiczności. Realizacją tych pomysłów stała się Galeria Pod Moną Lisą, działająca w niewielkiej przestrzeni korytarza w Klubie Międzynarodowej Prasy i Książki od 1967 do 1971 roku. Program galerii Ludwiński oparł na jednoczesnym odrzuceniu zarówno wystaw okolicznościowych, rocznicowych, retrospektywnych, jak i pozornej demokratyzacji sztuki, zgodnie z której każdy twórca z legitymacją Związku Polskich Artystów Plastyków miał prawo do wystawiania swoich prac. Ludwiński jednoznacznie stwierdził, że zapraszać zamierzał tylko tych artystów, których uważał za wartościowych i nowatorskich, co bynajmniej nie oznaczało zrzeczenia się z prawa do ostrej polemiki. Schemat pracy galerii był złożony z trzech elementów: tekstu, ekspozycji i dyskusji. Otwarcie wystawy poprzedzała publikacja w miesięczniku „Odra” dwugłosu kuratora i artysty, zaś na koniec ekspozycji organizowane było spotkanie dyskusyjne. W ten sposób twórcy zostali zmuszeni do pisemnego formułowania swoich myśli i reagowania na głosy krytyków i publiczności. Nie mniej ważne było przeniesienie akcentu z obiektu artystycznego na proces twórczy (pojęcie Ludwińskiego) i wielobiegunową refleksję nad sztuką współczesną.
Formułowana przez Ludwińskiego krytyka instytucjonalna, jego strategie kuratorskie oraz zaangażowanie na rzecz decentralizacji i aktywizacji świata sztuki (czynny udział w kolejnych plenerach, sympozjach, debatach w całym kraju) stały się fundamentem programu Muzeum Współczesnego, a zwłaszcza Archiwum Jerzego Ludwińskiego. Pomysłodawcą powstania archiwum był Piotr Lisowski, młody kurator pracujący wówczas w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu w Toruniu, autor między innymi wystawy Wypełniając puste pola, poświęconej Ludwińskiemu i jego dorobkowi intelektualnemu. Propozycję organizacji wystawy stałej w Muzeum Współczesnym wysunęła Dorota Monkiewicz, pierwsza dyrektorka MWW. Punktem wyjścia do prac Archiwum Jerzego Ludwińskiego stała się kolekcja – funkcjonująca pod tą samą nazwą – znajdująca się w posiadaniu Dolnośląskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, któremu dokumenty i pamiątki po zmarłym w 2000 roku teoretyku podarowała w 2008 roku wdowa Małgorzata Iwanowska-Ludwińska (część spuścizny Iwanowska-Ludwińska przekazała też CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie). Od początku swego istnienia MWW także gromadzi własne zbiory, w tym obiekty związane z Ludwińskim i bliskimi mu kręgami artystycznymi; dzięki temu, Archiwum Ludwińskiego w dużej mierze opiera się na kolekcji własnej MWW. Wśród artystów, których prace bądź dokumentacje działań przedstawione są na ekspozycji, znaleźli się między innymi Jan Chwałczyk, Wanda Gołkowska, Henryk Stażewski, Natalia LL i Włodzimierz Borowski. Autorem aranżacji wystawy nawiązującej do metod ekspozycji w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, jest artysta Robert Rumas.
W 1975 roku Ludwiński przeniósł się do Torunia, gdzie pozostał do końca życia (od 1982 roku wykładając równolegle w Poznaniu). Niemniej jego blisko dziesięcioletnia obecność we Wrocławiu wywarła walny wpływ na kształtowanie się dolnośląskiej neoawangardy. Archiwum Jerzego Ludwińskiego przybliża to dziedzictwo, problematyzuje i umieszcza we współczesnym kontekście historyczno-artystycznym. Choć Ludwiński nigdy nie był zaangażowany w kwestie polityczne, jego krytyka instytucji sztuki, wysiłek na rzecz decentralizacji pola sztuki, uparte tworzenie sytuacji dialogowych między krytykami, artystami a publicznością, wizjonerski namysł nad przemianami sztuki, a także nieco hipisowski styl bycia czyniły z niego postać zdecydowanie wyłamującą się z konwencji panujących w instytucjach kultury i norm kultury dominującej.
Źródła:
Dzikie pola. Historia awangardowego Wrocławia, Dorota Monkiewcz (red.), Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum Współczesne Wrocław, Warszawa 2015.
Jerzy Ludwiński. Wypełniając puste pola, Piotr Lisowski, Katarzyna Radomska (red.), Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruń 2011.
