Twórca instalacji, performer, kurator wystaw, słynny pedagog. Profesor na Wydziale Sztuki Mediów Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
W gronie wychowanków jego pracowni znajdują się najbardziej znane i najciekawsze osobowości polskiej sztuki współczesnej, głównie z nurtu „sztuki krytycznej” lat 90.
Pochodził z rodziny inteligenckiej, wychowywała go matka, samotna wdowa, urzędniczka-ekonomistka. Jego ojciec, inżynier, zginął w czasie II Wojny Światowej na przymusowych robotach w Niemczech. Jego dzieciństwo przebiegało w ruinach zburzonej Warszawy.
W latach w latach 1959-1965 studiował na wydziale rzeźby warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych.
W czasie studiów uczęszczał do pracowni rzeźbiarskiej Jerzego Jarnuszkiewicza oraz do „Pracowni Brył i Płaszczyzn” architekta, urbanisty i teoretyka Oskara Hansena. Współpraca nimi silnie wpłynęła na jego twórczość i własną dydaktykę.
Otrzymał dyplom z wyróżnieniem i zaraz potem podjął pracę pedagogiczną w ASP. Przejął pracownię po Jarnuszkiewiczu w 1984 roku i prowadzi ją do dziś, obecnie pod nazwą „Pracowni Przestrzeni Audiowizualnej”.
Kowalski zadebiutował w awangardowej Galerii Foksal – wówczas prestiżowej, wiodącej polskiej instytucji skupiającej pionierów sztuki zdarzeń, happeningu czy instalacji, posiadającej kontakty w Europie Zachodniej. Wystawił tam swoje „environment dynamiczne” i „seanse audiowizualne” – instalacje otwarte na kreatywne działania uczestników.
W 1968 roku wyjechał na sympozjum rzeźbiarskie towarzyszące igrzyskom olimpijskim w Meksyku, gdzie buduje monumentalny, geometryczny Zegar słoneczny. Zaraz potem trafia na stypendium i staż na Uniwersytecie Illinois w USA. Kowalski zaznacza, że rok 1968 jest dla jego biografii i samoświadomości przełomowy. Antysemicką kampanię Marca 68 przeżywa jeszcze w Warszawie, w czasie jego pobytu w Meksyku odbywa się masakra studentów na placu Trzech Kultur, zaraz potem śledzi zza oceanu inwazję Czechosłowacji.
Jak mówił w wywiadzie biograficznym: „O ile do 68 roku budowało się jakiś taki status współpracy w ramach tego reżimu, żeby po prostu żyć i coś robić pozytywnego… Czyli jakąś się dopuszczało współpracę… O tyle po ’68 nie było już złudzeń. Że to jest system, którego nie da się w żaden sposób zreformować, tylko trzeba odrzucić. Mówi o tym momencie także: „stałem się opozycjonistą”.
W czasie tej podróży po USA oglądał także wybuch ruchu hippisowskiego w Nowym Yorku. To ostatnie doświadczenie wpłynęło na niego silnie i trwale. Zdecydował się porzucić perspektywy kariery „artysty sympozjonalnego” i rzeźbiarza monumentalnych form. Wybiera działania w obrębie małej wspólnoty ludzi zainteresowanych sztuką.
Kowalski włączył się w działania środowiska tworzonego przez byłych studentów Hansena i Jarnuszkiewicza wokół małej galerii przy Uniwersytecie Warszawskim i głównej reprezentacyjnej ulicy Warszawy. Choć lokal udostępniało kontrolowane przez partię Zrzeszenie Studentów Polskich, miała ona jednoznacznie „offowy” charakter, a z czasem jej działania nabierały coraz bardziej zaangażowanego politycznie, krytycznego wobec władz charakteru. Apogeum był udział w strajku studenckim i okupacji uniwersytetu tuż przed stanem wojennym, zakończonych zamknięciem uniwersytetu i także galerii.
Dla uczestników środowiska Galerii Repassage od działań wychodzących do szerszej publiczności i produkcji artefaktów było jednak tworzenie samej wspólnoty i pogłębianie relacji w wąskim gronie przyjaciół, stanowiącym bezpieczną enklawę w obrębie społeczeństwa. Mówili o „sztuce bycia razem”, o prymacie doświadczenia nad dziełem. Dominowały działania performatywne, procesualne, współtworzone przez uczestników. Galeria nie ogłosiła programu i wzbraniała się od zakładania z góry kryteriów estetycznych i ideowych. Konsekwencją tego było otwarcie się na amatorów i naiwnych, odrzucenie podziału na artystów i nie-artystów. Repassage, w latach największej aktywności prowadzili Elżbieta i Emil Cieślarowie. Grzegorz Kowalski, od związany z galerią przez cały okres działalności, był kimś w rodzaju jej „szarej eminencji”.
W tym gronie Kowalski zaczyna zadawać swoje „pytania podstawowe”, na które należało odpowiedzieć działaniami plastycznymi lub performatywnymi: Czy mógłbyś i czy chciałbyś wcielić się w zwierzę przed obiektywem (1977-78), Czy mógłbyś i czy chciałbyś potraktować mnie jak przedmiot (1979), Czy chciałbyś wrócić do łona matki? (1981-87).
Działania z ludźmi materializują się jako „przedmioty fotograficzne”, „tableau” lub „kolekcje”.
Jak pisze o tych działaniach historyk sztuki Łukasz Ronduda, Kowalski „[s]tarał się nasycić quasi-naukowy (obiektywny i zracjonalizowany) dyskurs Hansena oraz realizowany w podobnym stylu paradygmat gier i współdziałań realizowany przez mistrza i jego studentów, pierwiastkiem ludzkim, silnie egzystencjalnym, zmysłowym, subiektywnym, irracjonalnym, psychologizującym, nawet duchowym”.
Metoda dydaktyczna pracowni Kowalskiego na ASP kontynuuje partnerskie podejście pedagogiczne Jarnuszkiewicza i Hansena, korzysta z innowacji teoretycznych i zestawu ćwiczeń tego drugiego, czerpie z kolektywnych działań realizowanych przez ich studentów, takich jak Wiktor Gutt, Zofia Kulik i Przemysław Kwiek, czy Cieślarowie, a także atmosfery kontrkulturowej wspólnoty Repassage.
Kowalski podkreśla, że „kształcenie” – rozwijanie autonomicznych osobowości artystycznych, przedkłada nad „uczenie” – rozumiane jako przekazywanie reguł warsztatu i form znanych z historii. Jednocześnie, jak pisze Karol Sienkiewicz, dydaktykę Kowalskiego cechuje napięcie między jednostką a grupą, „poszukiwanie równowagi między własnymi problemami, własną tożsamością, osobowością, indywidualną ekspresją a relacjami międzyludzkimi, zdarzeniem w zbiorowej pamięci i funkcjonowaniem w społeczeństwie”.
Źródła:
Ronduda Łukasz, Sztuka polska lat 70. Awangarda, Warszawa 2009.
Sienkiewicz Karol, Dydaktyka partnerstwa Grzegorza Kowalskiego, „Obieg”, 14.10.2011, http://archiwum-obieg.u-jazdowski.pl/rozmowy/22653.
Kowalski Grzegorz (red.), Kowalnia 1985-2015, Katowice 2015.
Wywiad narracyjny autobiograficzny z Grzegorzem Kowalskim. Rozmawiał Piotr Szenajch, Materiał niepublikowany. Przeprowadzony 13-30.04.2014 r.
