COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Károly Kiss

1. Intelektualno-historyczne podłoże oporu kulturowego

Oświecenie, nowy nurt intelektualny, który pojawił się w XVIII wieku, stworzył podłoże dla ekonomicznych, politycznych i społecznych wartości burżuazji w Europie Zachodniej. Wolność i prawa jednostki, np. wolność wypowiedzi, stały się także ważnymi założeniami liberalnych państw, formowanych w XIX wieku.

Główne założenia Oświecenia dotarły także do państw Europy Środkowo-Wschodniej, jednak w tym regionie były mniej istotne, ponieważ ważniejsze były procesy kulturowo-ekonomiczne. Ze względu na dość słabą burżuazję w regionie, bardzo często to inne grupy (np. szlachta) były nosicielami nowym idei intelektualnych, w oporze do centralizacji i polityki autorytarnej. W drugiej połowie XIX wieku liberalne zasady oświeceniowe były już szeroko rozpowszechnione, a prawo do posiadania różnych opinii respektowano na poziomie państwowym, jak i lokalnym.

W XX wieku te fundamentalne zasady pozwoliły rodzinom i małym wspólnotom (wsiom, małym miasteczkom) na przeciwstawienie się centralizacyjnym tendencjom – nie w sposób deklaratywny, ale opierający się dziedzictwie intelektualno-kulturowym.

W konsekwencji II wojny światowej region Europy Środkowo-Wschodniej był okupowany przez rosyjską armię i w ten sposób zaczął podlegać wpływom Związku Radzieckiego. Pomiędzy 1945 a 1989 rokiem obszar ten był częścią tak zwanego Bloku Wschodniego, a system wartości poszczególnych społeczeństw był dyktowany przywództwem komunistyczno-socjalistycznym, systemem jednopartyjnym i narzucaniem pro-radzieckich wartości. Wyrazem tego było obowiązkowe nauczanie języka rosyjskiego w szkołach, narzucenie uniwersytetom filozofii marksistowsko-leninowskiej jako oficjalnego dogmatu, ale także kontrolowanie życia intelektualnego.

Ideologia była narzucana przez obce siły, ale była popierana przez lokalne społeczeństwa i członków partii komunistycznej, do czego często zmuszano siłą. Nie było możliwości otwarcie lub zbrojnie przeciwstawić się takiej sile, ponieważ armia radziecka tłumiła każdą działalność opozycyjną (wyeliminowano polską armię po 1945 roku, stłumiono powstania w Berlinie w 1953, Budapeszcie w 1956 i Pradze w 1968). Dlatego w całym regionie popularność zyskiwały działania polegające na krytyce pośredniej, niejawnej i zamaskowanej – dzisiaj takie działania nazywamy „oporem kulturowym”.

Wykres 1: Funkcjonowanie cenzury i obszary oporu kulturowego

Opozycja kulturowa polegała na tym, że intelektualiście, studenci i zwykli ludzie, krytyczni wobec systemu, próbowali zachować wolność wypowiedzi i wolność myśli wewnątrz swojego środowiska, a także uznawać inne wartości niż te, które narzucała władza.

2. Relacja pomiędzy cenzurą a władzą totalitarną

Pojęcie “cenzura” wywodzi się o łacińskiego słowa censura, oznaczającego osądzanie. W oryginalnym znaczeniu cenzura odnosiła się do oceniania pracy pisemnej. W Europie Środkowo-Wschodniej zjawisko to jest znane od kilku wieków. Przywódcy polityczni każdego absolutystycznego ustroju (czy w absolutyzmie oświeconym czy w jego ostrzejszej formie) dążyli do ustanowienia kontroli nad przepływem informacji. Kontrola dotyczyła kwestii politycznych, moralnych, religijnych i ideologicznych.

Cenzura miała wiele form, była cenzura wstępna (prewencyjna), późniejsza i autocenzura. Cenzurę wstępną wykonywał urząd, gdzie teksty były oceniane, edytowane lub ich publikacja była wstrzymywana. Późniejsza cenzura dotyczyła gromadzenia i usuwania dokumentów już opublikowanych (także książek i tekstów z zagranicy oraz tych dystrybuowanych nielegalnie). Autocenzura to zjawisko, które polegało na tym, że autorzy sami powstrzymywali się przed pisaniem krytycznych rzeczy i dostosowywali treść (i często formę) tekstu do obowiązującej ideologii.

Państwo radzieckie, które powstało w 1922 roku (po rewolucji 1917 roku), od początku dążyło do ograniczenia wolności myślenia, co było w zgodzie z wprowadzeniem komunistycznego systemu jednopartyjnego.  Jego istnienie było oparte na obronie doktryny marksistowsko-leninowskiej, która przenikała wszystkie sfery życia w państwie, włączając w to takie sfery jak polityka, ekonomia i kultura. To dlatego wrogowie systemu byli nie tylko zmuszani do milczenia, ale także skazywani na więzienie i wygnanie (np. Sacharow, Sołżenicyn).

Po 1945 roku, kiedy wpływy radzieckie znacznie się poszerzyły, praktyki znane ze Związku Radzieckiego zostały wprowadzone także w strefach okupowanych Europy.

Wykres 2: Różne formy cenzury w zależności od okresu i regionu

Okres pomiędzy 1945 i 1989 rokiem jest niezwykle zróżnicowany: można go podzielić na kilka faz, w zależności od czasu i regionu. Lata 1945-1953 były wyznaczane kultem Stalina, jego rządami i początkiem Zimnej Wojny; okres 1956-1989 kształtowały wydarzenia związane z przebiegiem Zimnej Wojny. Dlatego w wielu państwach totalitarna dyktatura mogła być stopniowo zamieniana na łagodniejsze rządy (np. era Kádára na Węgrzech). Jednak w wielu socjalistycznych krajach wciąż zachowano silne przywództwo i kontrolę społeczną, np. w Rumunii, NRD, krajach bałtyckich i w Polsce podczas stanu wojennego. Jak widać na wykresie, bezpośrednia cenzura byłą normą w czasie jawnego terroru państwowego. Natomiast w czasie łagodniejszych rządów i odwilży, cenzura była raczej ukryta, a dominowała autocenzura twórców.

3. Cenzura w praktyce

Stosowanie otwartej cenzury stwarzało jasną sytuację: wiadomo było, gdzie są granice tolerancji władzy i na ile mogą sobie pozwolić artyści. Przekroczenie tej granicy było wykroczeniem i wiązało się z karą.

Otwarta cenzura była dobrze zorganizowanym mechanizmem. Proces wyglądał następująco: akceptacja tekstu do przepisania na maszynie (cenzor nr 1), wykonanie korekty (cenzor 2) – zezwolenie na publikację – rozpoczęcie druku – wysłanie kilku kopii do wyższych szczebli władzy (służby bezpieczeństwa, partyjny departament cenzury, w niektórych przypadkach kopię wysyłano też do Związku Radzieckiego).

Wykres 3: Proces cenzurowania konkretnego tekstu. Pokazano 4 momenty interweniowania w tekst przez urzędników rządowych.

Innymi słowy, obowiązki były rozłożone pomiędzy kilka szczebli, ale pozwolenie na publikację szczególnie delikatnych tematów i prac przychodziło z Moskwy. W praktyce tekst był czytany i oceniany przez cenzora już na etapie manuskryptu, a na kolejnych etapach było jeszcze wiele okazji, aby wstrzymać publikację lub zmienić jej treść. Dotyczyło to także dzieł sztuki.

Cenzura miała dwie główne funkcje: najważniejszą było ograniczanie dostępu do informacji innych, niż te dopuszczane przez władzę do publicznego podania. Najważniejsze było wyeliminowanie wszystkich informacji, których obywatele nie powinni znać. Aby to osiągnąć, ograniczano i kontrolowano wszystkie kulturowe kontakty z Zachodem. Początkowo, artyści niewygodni dla władzy kończyli w więzieniu, byli deportowani albo umieszczani w zakładach psychiatrycznych. Później byli uciszani, utrudniano im znalezienie pracy i często musieli decydować się na emigrację.

Decyzja w sprawie zakazania jugosłowiańskiego czasopisma Praxis

Drugą funkcją cenzury była kontrola i „korygowanie” treści informacji publicznych, tak aby wspierać wyłącznie rządową wizję rzeczywistości. Jednym z zasadniczych celów było definiowanie „człowieka socjalistycznego” i utrzymanie „realizmu socjalistycznego” jako dominującego kierunku w sztuce i kulturze. Chciano ujednolicić społeczeństwo, wprowadzając kontrolę przenikającą każdą sferę życia społecznego: od kultury, przez środki masowej komunikacji, po narzucanie określonego systemu wartości.

W radzieckiej cenzurze istniała praktyka, że jeśli coś nie zostało wyraźnie dopuszczone, to było z góry uznawane za zabronione. Generalna Dyrekcja Ochrony Tajemnicy Państwowej przy Radzie Ministrów ZSRR (GLAVLIT) była głównym urzędem cenzorskim w Związku Radzieckim, który poza biurem centralnym, posiadał oddziały regionalne we wszystkich radzieckich republikach. GLAVLIT stał się wzorem dla praktyk cenzorskich w innych krajach socjalistycznych. W ZSRR urząd cenzury został ustanowiony w 1922 roku, a jego wciąż poszerzane kompetencje obejmowały zapobieganie publikowania informacji, które mogły naruszać tajemnice państwowe w książkach, gazetach i innych drukowanych materiałach, ale także w radiu i telewizji. W innych socjalistycznych państwach, w których obowiązywała silna dyktatura (np. w okresie stalinizmu i terroru lat 1947-49 i 1953), cenzura była mechanizmem obronnym – stosowanym, aby uniknąć więzienia i prześladowań. Typowym absurdem tych czasów jest fakt, że niewielu ludzi wiedziało wówczas, co tak naprawdę było zabronione. Zastraszenie było wystarczającym narzędziem, aby zmusić ludzi do posłuszeństwa wobec reżimu.

Trudnością w pracy cenzora było to, że zmiany w oficjalnej polityce i ideologii sprawiały, że zmieniano daty, nazwiska i fakty. Tematy, które były uważane za zakazane w jednym momencie, w innym czasie były dopuszczane – za wyjątkiem pewnych tabu, które zawsze były niedozwolone, takie jak sytuacja mniejszości (religijnych, etnicznych) czy złe relacje ze Związkiem Radzieckim. Listy tematów zakazanych w czasie ciężkiej dyktatury były niszczone po zmianie władzy, dlatego dzisiaj istnieje niewiele takich dokumentów. Inaczej było w czasie niejawnej dyktatury, kiedy istniały tylko ogólne sugestie co do celów i treści cenzury, a nie powstawały dokumenty, potwierdzającego te wytyczne.

Jeśli chodzi o preferowany styl wypowiedzi, to generalnie używano formy “my” lub wygłaszano opinie w imieniu “Partii”: takie bezosobowe i zbiorowe wyrażenia ukrywały indywidualizm pod maską wspólnoty, a tym samym potwierdzały władzę rządu. We wczesnych latach socjalizmu, w każdym państwie tworzono indeksy zakazanych tytułów książek i nazwisk autorów, a potem publikacje te niszczono i palono. Ponadto, powszechną praktyką było wymazywanie lub zmieniane zdań, akapitów czy całych fragmentów publikacji (np. na Węgrzech ponad 1700 książek i około 150.000 kopii zniszczono w latach 1945-53 na podstawie listy stworzonej przez partię). Taki los spotkał nie tylko prace faszystowskie czy antysemickie, ale także klasyczne dzieła węgierskiej literatury i prace poświęcone wartościom obywatelskim.

Wiersz zakazany przez cenzurę

Pod tym względem niejawna dyktatura była nieprzewidywalna, ponieważ nie można było mieć pewności, co jest a co nie jest chwilowo dozwolone – autorzy mogli się nawet targować i negocjować z władzą. Na przykład na Węgrzech rząd z dumą stwierdzał, że „w kraju nie obowiązuje cenzura”. W sensie przepisów to była faktycznie prawda: nie istniał urząd cenzury. Jednak każda publikacja, film czy sztuka teatralna była kontrolowana przez państwo i mogła być w każdej chwili ograniczona lub zawieszona – przed, w trakcie, a nawet po publikacji czy ukończeniu przygotowań. Niesławna zasada Györgego Aczéla “3T” (zabronione, tolerowane, wspierane) pozwalała stale kontrolować całą sferę kultury. Innymi słowy, władza łatwo mogła zapobiegać rozpowszechniania idei przeciwstawiających się wartościom kultury i ideologii socjalistycznej. Ci, którzy krytykowali system  (na przykład na tematy związane z Kościołem, mniejszościami, reformami czy relacjami z ZSRR) byli poddawani dotkliwym prześladowaniom.

Notatniki z tytułami filmów dubbingowanymi poza cenzurą

Naturalne więc stało się, że artyści i intelektualiści używali wielu metafor, aby ukryć prawdziwy przekaz. Odbiorcy zainteresowani dyskusjami ideologicznymi czy myślą filozoficzną byli w stanie wyczytać inne znaczenia pomiędzy wierszami. Z państwowych gazet i ogłoszeń można było dowiedzieć się, kto i za co został ukarany – dzięki temu wiadomo było, jakie przekonania miały osoby krytykujące władzę. Istniały także osoby, które także w swoim życiu prywatnym konsekwentnie sprzeciwiały się partii, a które oficjalnie były przedstawiane jako kryminaliści. Czasem byli więzieni, aby utrudnić im wpływanie na więcej osób.

W czasie niejawnej dyktatury takie zadania były wykonywane na niższym szczeblu: to zarządcy, redaktorzy i pracownicy redakcji, wydawnictw, teatrów i instytucji kultury byli odpowiedzialni za kontrolowanie treści, z którą się spotykali. Już na tak wczesnym etapie wprowadzano zmiany lub „zawieszano” publikację czy produkcję: tak się działo, kiedy funkcjonariusze na niższym poziomie bali się podejmować decyzję i dzieła były „zawieszone w próżni” – czyli nie były ani zaakceptowane, ani odrzucone. Jeśli praca była zaakceptowana na wstępnym etapie, wówczas trafiała do wyższego organu (ministerstwa, przedstawicielstwa partii czy instytucji kulturalnej). Na tym poziomie dzieło krążyło pomiędzy urzędnikami, aż wreszcie uzyskało pieczątkę „Zaakceptowano”. Jeśli w trakcie wykryto błąd i pominięto treść nieakceptowaną przez partię, praca była odrzucana, a osoby, które wcześniej ją zaakceptowały, były karane. Pod koniec lat 80. opozycja była już wstanie bardziej otwarcie prezentować swoje poglądy.

Materiały z chorwackiego Komitetu Ideologicznego, który kontrolował treść prasy, publikacji, dzieł sztuki i występów publicznych.

Autocenzura była silną przeszkodą ograniczającą swobodę artystyczną i sam proces twórczy, ponieważ artysta wciąż musiał pamiętać, że pewne tematy są zakazane. Dzięki temu mechanizmowi władza się umacniała. To, co sprawiało, że cenzura jest efektywnym narzędziem kontroli, to właśnie to, że wymuszała stosowanie autocenzury, a każdy autor musiał ją stosować, jeśli chciał być publikowany. Autocenzura była obecna w całym okresie socjalistycznym: początkowo wynikała ze strachu przed terrorem, później z obawy o warunki życiowe (np. zwolnienie), a pod koniec była związana z chęcią polepszenia standardu życia (np. zrobienia kariery). Autocenzura skutecznie zapobiegała swobodnemu wyrażaniu myśli i kazała autorowi zastanawiać się nad każdym słowem.

Dyskusja w czasie łagodniejszej cenzury na temat czasopisma Mozgó Világ w instytucie prawa na Uniwersytecie Eötvös. Jugosłowiański pisarz Danilo Kiš: „Autocenzura to w rzeczy samej brat bliźniak autora, klon, który pochyla się nad jego głową, czyta tekst w trakcie jego powstawania i ostrzega, aby nie zejść ze ścieżki myślowej. I tego partnera nie da się oszukać, jest jak Bóg, widzi wszystko i wie wszystko, ponieważ narodził się tam, zagnieździł się w konwulsjach naszego mózgu, w naszych obawach i w naszych fantazjach”

Podsumowując, w Bloku Wschodnim podczas Zimnej Wojny to opór społeczny oparty na tradycjach oświeceniowych (wartości demokratyczne oraz wolność opinii i wypowiedzi) zapewniał przetrwanie głównych wartości i zasad obywatelskich w obliczu terror władzy dyktatorskiej. W ten sposób stało się możliwe, aby stopniowo rosły krytyczne postawy wobec systemu, a opozycyjna działalność rozrastała się z małych wspólnot na szersze środowiska intelektualne.

Stosując terror i system zastraszania, możliwe było czasowo odizolować aktywistów i artystów od społeczeństwa, jednak jak pokazała historia – rozprzestrzenianie się idei nie może być zatrzymane przez żadną władzę, ani siłą ani przekupstwem.

Aktywiści i grupy współtworzące opór kulturowy stworzyły podłoże dla postaw opozycyjnych, które w latach 80. przeniknęły całą sferę kultury i umożliwiły polityczną krytykę reżimu. Było to widoczne w życiu codziennym (stylem ubioru, odwiedzaniem lub unikaniem określonych instytucji), ale także w coraz odważniej manifestowanych przekonaniach (w publikacjach i na wystąpieniach publicznych).

Ćwiczenia:

Ćwiczenia mają na celu pomóc uczniom zrozumieć trudności stwarzane przez cenzurę i problemy prowadzenia artystycznej działalności w socjalizmie.

Zadanie 1 (może być na początku lekcji)

Wypisz okresy historyczne w socjalizmie w Twoim kraju. Krótko opisz każdy z nich pod względem podejścia władzy do wolności przekonań.

Zadanie 2

Zastanów się, jak zmieniało się podejście do kwestii cenzury w Twoim kraju.

Spisz około 50 słów, które według Ciebie nie mogły być publikowane w czasach socjalistycznych. Niech wszyscy uczniowie zagłosują na kilka pierwszych słów. Porównajcie swoje opinie i zastanówcie się, dlaczego wybrane słowa były cenzurowane.

Zadanie 3

Niech każdy uczeń wydrukuje słowa ulubionej piosenki.

Zastanów się, czy tekst ten mogłyby być w całości opublikowany w różnych okresach socjalizmu. Jak można zmienić tekst, aby ominąć cenzurę? Czy tekst traci na wartości po takich zmianach?

Zadanie 4

Wybierzcie znany wiersz, opowiadanie czy krótką sztukę teatralną.

Z grupy należy wybrać osoby, które będą odgrywać: autora tekstu, 2 cenzorów, funkcjonariusza partii. Każdy ma 2 minuty, żeby przedstawić swoje argumenty, czy można opublikować tekst (rozmowa powinna być moderowana przez nauczyciela, tak aby dać każdemu możliwość wypowiedzenia się, a najlepiej również odniesienia się do argumentów pozostałych uczestników). Na koniec grupa głosuje, czy tekst może zostać opublikowany. (Jeśli czas pozwoli, można również „odesłać tekst do korekty” i zastanowić się, jak go ocenzurować, aby mógł zostać zaakceptowany).

Powtórzenie:

1. Jakie są najważniejsze idee Oświecenia?
2. Kto rozwijał te idee?
3. Co to znaczy „cenzura”?
4. Jakie są rodzaje cenzury?
5. Jak działał proces cenzurowania w socjalistycznym państwie? (można wydrukować wykres i pociąć go, aby uczniowie sami uporządkowali go na tablicy)
6. Co oznacza “czytanie między wierszami” w kontekście cenzury?
7. Co oznaczało stosowanie „realizmu socjalistycznego”?
8. Jakie teksty i dzieła sztuki mogłyby być zakazane dzisiaj? Czy istnieje cenzura w dzisiejszych czasach?

Games