COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Barbara Hegedüs

Prawo zgromadzeń i ruchy ekologiczne w socjalizmie

Państwa socjalistyczne o systemie jednopartyjnym zezwalały na organizację zgromadzeń tylko w celach związanych z oficjalną ideologią, w wyznaczonym miejscu i tylko, jeśli wydarzenie było organizowane przez państwowe organy. Ludzie, którzy nie respektowali tych zasad, byli uważani za wrogo nastawionych. Służby bezpieczeństwa próbowały stłumić wolę protestu i ograniczyć ich liczbę za pomocą sił specjalnych, policji i wojska specjalnie wyszkolonych do kontroli tłumu.

Wiele problemów sprawiało, że ludzie wychodzili na ulicę. Ochrona środowiska była jednym z ważniejszych. Ochrona środowiska to działanie, ideologia czy ruch społeczny, nastawione na zapobieganie, zminimalizowanie i odwracanie szkód ekologicznych wytwarzanych przez człowieka. Istnieje wiele światowych organizacji, które reprezentują ideę ochrony środowiska. Jednak w czasach socjalizmu państwa nie przywiązywały wagi do tego problemu, który był mniej ważny niż interesy scentralizowanego rynku, oparte na wzorze radzieckim. Od lat 50. powstawały fabryki, a nawet całe miasta, które budowano nie przywiązując żadnej wagi do wpływu na środowisko.

Pomimo ignorancji ze strony państwa, zdarzały się mobilizacje społeczne, które poruszały opinię publiczną i osiągały swoje cele związane z problemem środowiska. To pokazało, że masowe protesty mają wpływ na dyktaturę, a w kilku przypadkach sprzeciw przeciwko niszczeniu środowiska przerósł się w krytykę całego systemu – czasem po raz pierwszy, od kiedy reżimy socjalistyczne przejęły władzę. W czasie tej lekcji omówimy kilka takich przypadków.

Dolina Dźwiny

W 1958 roku na Łotwie 55 naukowców i ludzi kultury podpisało petycję przeciwko planowanej budowie elektrowni wodnej Pļaviņas. Zakłady miały zostać wybudowane w dolinie Dźwiny, jednym z bardziej niezwykłych miejsc na Łotwie, bogatym w zabytki archeologiczne i historyczne – mające również znaczenie symboliczne dla narodu łotewskiego. Sygnatariusze petycji przyznawali, że zbudowanie elektrowni wodnej jest istotne, ale prosili, aby jej architekci zwrócili uwagę na kwestię środowiska, a także interesy ekonomiczne. Była to pierwsza zorganizowana mobilizacja na Łotwie po II wojnie światowej, jednak została stopniowo rozbita, a elektrownię wybudowano z opóźnieniem w 1966 roku. Budowa nie oszczędziła historycznych i przyrodniczych zabytków, a upadek tej inicjatywy stał się symbolem niemożności przeciwstawienia się  władzom radzieckim.

Dolina Dźwiny znów pojawiła się w centrum uwagi w latach 80. Pomiędzy 1986 i 1987 rokiem w mieście Dyneburg władze radzieckie chciały wybudować kolejną elektrownię wodną, ale spotkały się z silnym oporem. Kampania przeciwko tej budowie była pierwszym sukcesem opozycji wobec reżimu. W 1986 roku w tygodniku Literatura i Sztuka opublikowano artykuł Dainisa Ivansa i Artursa Snipsa o ekonomicznych i ekologicznych konsekwencjach budowy elektrowni. Artykuł wywołał gorącą dyskusję i pomimo że władze początkowo ignorowały ten problem, musiały wreszcie rezygnować z przedsięwzięcia ze względu na presję społeczeństwa (petycję podpisało 34 000 osób). Dokumenty o obu elektrowniach znajdują się dziś w Muzeum Rzeki Dźwiny (chociaż o pierwszych protestach jest niewiele materiałów, ponieważ zostały zniszczone lub wywiezione przez radzieckich funkcjonariuszy po upadku socjalizmu).

Kopalnie fosforytów i propaganda ZSRR

Także w Estonii pod koniec lat 80. pojawił się ważny ruch ekologiczny, który później przerodził się w punkt wyjścia do rewolucyjnych przemian w kraju. Związek Radziecki planował otworzyć kopalnie fosforytów w Estonii, pomimo że stanowiło to poważne ekologiczne zagrożenie dla regionu. W lutym 1987 roku Juhan Aare, reporter telewizyjny, dziennikarz i polityk, rozpoczął rozległą kampanię przeciwko tworzeniu kopalni. W czasie programu Panda, skupiającego się na problemach ekologii, zwrócił się do telewidzów, aby nadsyłali podpisane listy do władz jako akt sprzeciwu. Jego wezwanie zainicjowało masowe protesty, a w rezultacie rozpoczęło tak zwaną „wojnę fosforytową”, która zmusiła reżim do wycofania się ze swoich planów. Aare zachował wszystkie listy, które znajdują się do dziś w jego kolekcji.

26 kwietnia 1986 roku na Ukrainie, na terytorium Związku Radzieckiego, doszło do wybuchu reaktora elektrowni jądrowej w Czarnobylu, a w wyniku katastrofy radioaktywne opady dotarły do znacznej części Europy. Dowództwo radzieckie starało się ukryć całe wydarzenie, ale po tym jak radioaktywne chmury odkryto w Szwecji, ZSRR zostało zmuszone do podania ogłoszenia informacji o wybuchu w Czarnobylu. Można założyć, że katastrofa przyczyniła się do szybszego wprowadzenia reform Gorbaczowa.

Elektrownia wodna Gabcikovo-Nagymaros

W 1977 roku Węgry i Czechosłowacja podpisały porozumienie o wspólnej budowie zapory na Dunaju. Poza zwiększeniem produkcji energii, celem miała być poprawa żeglowności, zwiększenie ochrony przeciw powodziami i rozwój regionu. Prace rozpoczęto w 1984 roku a dokumenty związane z budową zostały utajnione. Koło Dunaju (The Danube Circle) zostało założone 1 sierpnia 1984 roku, a jego celem było sprzeciwienie się planom budowy niszczycielskiej tamy. Jednym z przywódców tego społecznego ruchu był węgierski biolog János Vargha, Koło organizowało publiczne protesty, debaty i rozpowszechnianie podziemnych publikacji. Aktywiści twierdzili, że budowa tamy spowoduje katastrofę ekologiczną, zniszczy środowisko naturalne w regionie, a tysiące ludzi będzie zmuszona opuścić swe domy. Działacze Koła Dunaju zwracali uwagę na złe traktowanie środowiska przez reżim socjalistyczny, a walka o ochronę środowiska przerodziła się w szerszą krytykę państwa socjalistycznego – w 1988 roku na protestach przeciwko tamie zebrały się dziesiątki tysięcy ludzi, co zostało uwiecznione na nielegalnych nagraniach Fekete Doboz (Czarne Pudło). Budowę kilkakrotnie przerywano i wznawiano, aż wreszcie w 1989 zamknięto ją kompletnie ze względu na masowe protesty. Porozumienie miedzy krajami zerwano w 1992 roku. Słowacką część elektrowni wodnej w miejscowości Gabčíkovo zbudowano w późniejszym czasie.

Głośna Bratysława

Słowaccy ekolodzy wydali podziemne pismo Głośna Bratysława (Bratislava nahlas) w 1987 roku, w którym wskazywali na problemy środowiska naturalnego w słowackiej stolicy. Głośna Bratysława omawiała niezwykle wysokie zanieczyszczenie powietrza i wody, zaniedbane pomniki i możliwie katastrofalne skutki budowy elektrowni Gabcikovo-Nagymaros. Poza skutecznymi demonstracjami, słowaccy ekolodzy własnym wysiłkiem byli w stanie zadbać o liczne pomniki i stare cmentarze.

Ivan Dejmal

Ivan Dejmal był ważną postacią czeskiego oporu. Był absolwentem technikum ogrodniczego, studiował też rolnictwo na Czeskim Uniwersytecie Rolniczym w Pradze. Ze względu na to, że był jednym z czołowych studenckich aktywistów Praskiej Wiosny i członkiem Rewolucyjnego Ruchu Młodzieży, nie pozwolono mu ukończyć studiów. Był też dwukrotnie aresztowany. Jako ważny członek ruchu ekologicznego. Brał udział w założeniu organizacji Społeczeństwo Ekologiczne. Po transformacji został Ministrem Środowiska (1990-91), a także szefem Czeskiego Instytutu Środowiska (1994-95).

Aktywiści z Ruse

Jedne z większych protestów ekologicznych w Bułgarii związane były z fabryką przemysłowych chemikaliów po rumuńskiej stronie Dunaju w 1980 roku. Fabryka wywołała poważne problemy ekologiczne w sąsiedztwie Ruse, które nałożyły się ze szkodami, które powodowały inne fabryki w mieście. Oba rządy były świadome skali zaniemczysz, ale starały się ukryć problem. 28 sierpnia 1987 setki ludzi wzięły udział w proteście przeciwko fabryce w Ruse, co było pierwszą uliczną demonstracją w socjalistycznej Bułgarii. Do listopada liczba protestujących wzrosła do kilku tysięcy, o czym nie informowały oficjalne media. Dokumentalista Yuriego Zhirov sfilmował protest, a jego materiały posłużyły do zrealizowania filmu Oddychaj, opartego na prawdziwej historii sprzeciwu i pokazanego w 1988 roku. Wkrótce po jego premierze w Bułgarii powołano Środowiskowy Komitet Ruse, pierwszą anty-totalitarną organizację w tym kraju, a wkrótce pojawiły się kolejne ruchy. Niezależne Towarzystwo Ekoglasnost, założone w kwietniu 1989 roku, skupiało się na problemie ochrony środowiska, a jednocześnie odegrało istotna role w przemianach politycznych. Ostatnie protesty ekologiczne w Ruse miały miejsce w 1991 roku.

Protesty w Omiszu

W kwietniu 1979 roku ruch protestacyjny uformował się wokół planów budowy fabryki w chorwackim mieście Omisz. Petycję podpisało ponad 3000 osób, co zapoczątkowało dalszą debatę społeczną. Latem przeprowadzono referendum, z bardzo wysoką frekwencją, w czasie którego aż 98,7% osób zagłosowało przeciwko budowie. Protest okazał się sukcesem, a władze wycofały się z planów stworzenia kolejnej fabryki.

Świadomość ochrony środowiska wzrosła po upadku komunizmu, a ruchy ekologiczne wciąż cieszą się dużym poparciem i są mocnym głosem w publicznych debatach.

Ćwiczenia:

Na początku lekcji:

Co robisz dla środowiska? Czy myślisz, że ochrona środowiska jest ważna nawet w czasie dyktatury (na przykład segregowanie odpadów)?

W jaki sposób można spowodować, aby w dyktaturze usłyszano Twój głos?

O jakich protestach (politycznych czy innych) słyszałeś ostatnio?

Jakie znasz współczesne organizacje związane z ochroną środowiska?

Rejestr COURAGE:

Przeczytaj dokładnie o Czarnym Pudle (Black Box). Co jeszcze dokumentowało, poza akcjami protestacyjnymi Koła Dunaju?

Znajdź zdjęcie z protestów przeciwko tamie Gabcikovo-Nagymaros w Fortepan. Ułóż je w dowolnej kolejności i opowiedz na ich podstawie historię protestu.

Prawda czy fałsz? Zdecyduj z pomocą Rejestru COURAGE. Jeśli informacja jest błędna, poszukaj prawidłowej odpowiedzi.

Arkadiusz ‚Owca’ Zajączkowski przyczynił się do powstania archiwum wystawy Fuck 89.

Tematem wystawy Kobiety w społeczeństwie (Women in Society) była katastrofa ekologiczna w Ruse i aktywność kobiet w czasie protestów.

Największa ekologiczna biblioteka na Węgrzech, Biblioteka Stowarzyszenia Innowacji Społecznych  (Library of the Association of Cultural Innovation) znajduje się w dzielnicy Újbuda, koło Teatru MU.

Pudła zatytułowane Protesty, demonstracje, mobilizacje w Archiwach Historycznych Państwowych Służb Bezpieczeństwa zawierają tajne dokumenty o protestach w Budapeszcie przed 1989 rokiem.

Niemiecka grupa Initiativgruppe Leben została założona w 1987 w Lipsku, w wyniku przekształcenia już istniejącej Grupy Roboczej do spraw Środowiska (Working Group on the Environment). Poza kwestiami ekologicznymi, zajmowali się też prawami obywatelskimi i politycznymi.

Zajęcia plastyczne:

• Uszyj torbę retro ze starych ubrań przeznaczonych do wyrzucenia. Zastanów się, czemu kiedyś więcej szyto, a mniej kupowano? Przygotuj baner na ekologiczną demonstrację, używając wyłącznie rzeczy z odzysku!