COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Barbara Hegedüs

Natura cenzury

Po II wojnie światowej cenzura stała się ważnym narzędziem w utrzymaniu totalitarnego reżimu w Europie Środkowo-Wschodniej. Jej celem było ograniczenie i filtrowanie informacji dostępnych dla społeczeństwa. W każdym z krajów Bloku Wschodniego mechanizm działał podobnie: istniała rada (bezpośrednio kontrolowana przez partię komunistyczną), która nadzorowała użycie cenzury, chociaż samo pojęcie „cenzury” nie było oficjalnie używane. Zakres cenzury i sposób jej wprowadzania był różny w poszczególnych dekadach i krajach. W zależności od wydarzeń politycznych, w niektórych okresach cenzura stawała się łagodniejsza, a czasem była silniej stosowana – jednak jej cele pozostawały zawsze takie same.

Pomimo że wszystkie dziedziny sztuki doświadczały cenzury w socjalizmie, było to niezwykle widoczne w przemyśle filmowym. Domy produkcyjne zostały znacjonalizowane, a filmowcy byli ograniczani polityką kulturalną państwa. W większości krajów nie stosowano otwarcie brutalnych represji, a raczej starano się izolować oraz oczerniać krytycznych twórców i opozycyjnych intelektualistów (przedstawiano ich jako „zdrajców”). Artyści uczyli się, jak ukrywać swoje idee, żeby uniknąć cenzury – dlatego krytyka wobec systemu nie była otwarcie pokazywana w filmach, a raczej zakamuflowana. Często takie filmy przedstawiały wydarzenia historyczne, które miały być paralelami do socjalistycznych czasów – cenzorzy mieli większe trudności z nie zgodzeniem się na takie filmy, a uważni widzowie byli w stanie zrozumieć przenośnie. Filmy krytykowały władzę za pomocą zakodowanego języka. Akcja filmu Miklósa Jancsó Desperaci (The Round-up) z 1965 roku toczy się w czasach węgierskiej walki o wolność w latach 1848-49, a jego fabuła skupia się na manipulacjach dyktatury. Przez pokazanie przesłuchań, zastraszania i donoszenia, czyniono jasne aluzje wobec węgierskiej rewolucji z 1956 roku i ustanowienia rządów Kádára. Oba okresy historyczne charakteryzowały się „cichą dyktaturą” – kierując się odwetem za powstanie przeciwko władzy, wprowadzały system prześladowań i skomplikowanych manipulacji.

Wiele z filmów z Bloku Wschodniego otrzymało najwyższe nagrody na międzynarodowych festiwalach. Film Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza z 1981 roku, opowiadający o narodzinach Solidarności, został nagrodzony Złotą Palmą na festiwalu w Cannes. Matka Joanna od aniołów (1961) Jerzego Kawalerowicza zdobyła Nagrodę Jury w Cannes (film opowiada historię średniowiecznych egzorcyzmów). Ferenc Kósa został wybrany najlepszym reżyserem w 1967 roku w Cannes za film Dziesięć tysięcy dni (Ten Thousand Days), ukazujący los dwóch mężczyzn i węgierskiej wsi na przestrzeni 30 lat. Również Pociągi pod specjalnym nadzorem Jiříego Menzla z 1967 roku były wielokrotnie nagradzane.

Nóż w wodzie Romana Polańskiego z 1962 roku był nominowany do Oskara. To thriller przedstawiający trzech bohaterów na jachcie odizolowanym od świata. Miloš Forman również został nominowany do Oskara, za film Pali się, moja panno (1968), który opowiada o prowincjonalnym balu w remizie strażackiej. István Szabó był wielokrotnie nominowany za swoje filmy, a statuetkę zdobyć w 1981 roku za Mephisto, skupiający się na relacji pomiędzy artystą i władzą w Niemczech lat 30.

Działania opozycyjne i krytyka miała jednak swoje granice. Władze nie tolerowały na przykład jakiegokolwiek kwestionowania założeń socjalizmu. Opisywanie zbrodni stalinizmu również było całkowicie zabronione przez długi czas. Ryzykownie było również krytykować Związek Radziecki, wychwalać rewolucje i potępiać interwencje zbrojne. Cenzura socjalistyczna była często bezwzględna wobec pokazywania scen erotycznych oraz tego, co władze nazywały „dewiacjami” (odchyleniem od normy), na przykład środowiska LGBT.

Cenzura w filmie była ostrzejsza w Związku Radzieckim, Rumunii i Bułgarii niż na Węgrzech czy w Jugosławii, a artystów obowiązywały silniejsze ograniczenia. W Jugosławii, Czechosłowacji i na Węgrzech twórcy cieszyli się większą swobodą, chociaż pod wpływem wydarzeń politycznych wprowadzano większe zakazy (na przykład po Praskiej wiośnie czy polskim Marcu 1968.

Związek Radziecki

Vladimir Ilich Lenin (1870-1924) uważał film za najważniejszą formę sztuki socjalistycznej, ponieważ najlepiej spełniał cele propagandowe. Kontrola nad filmami w Związku Radzieckim pozostała silna aż do końca lat 80. Filmy musiały mówić językiem wcześniej zaakceptowanym przez urząd cenzury albo przechodziły długotrwały proces dostosowywania ich treści do wymogów władzy. Łamanie tabu miało poważne konsekwencje i mogło prowadzić do aresztowania lub wydalenia z kraju.

Jeden z najwybitniejszych radzieckich filmowców, Sergei Eisenstein, pomimo bycia zdeklarowanym komunistą, sam musiał kilkakrotnie złożyć publiczną samokrytykę. Andrei Tarkovsky również mierzył się z zakazami. Jego scenariusze były wciąż odrzucane w latach 60. i 70., siłą przerywano zdjęcia na planie filmowym, a jego filmy były szeroko krytykowane. Tarkovsky w końcu zdecydował się na emigrację ze Związku Radzieckiego w 1984 roku.

Mihail Kalik, twórca filmowy z radzieckiej nowej fali zesłany do gułagu, w swoim filmie Człowiek idzie za słońcem (1961) umieścił scenę erotyczną, która nie spodobała się Chruszczowowi, pierwszego sekretarza partii. W rezultacie, poza zdjęciem z ekranów tego filmu, zakazano pokazywania również dwóch kolejnych filmów reżysera.

„Radzieckie” filmy amatorskie cieszyły się większą swobodą w porównaniu do filmów produkowanych oficjalnie. Mogły więc pozwolić sobie na większe odstępstwa od normy i ideologii. Jednym z ważniejszych przedstawicieli filmu amatorskiego był litewski piosenkarz i filmowiec Arturas Barysas-Baras (1954-2005). Barysas-Baras ubierał się ekstrawagancko i zachowywał prowokacyjnie, a mimo to uniknął prześladowania przez policję, ponieważ miał poważne problemy ze wzrokiem, a poza tym jego ojciec był pracownikiem Biura Premiera Litwy. W 1979 roku jego film Jej miłość został poddany ostrej cenzurze i w konsekwencji zakazany.

Vidmantas Gaigalas, przewodniczący Litewskiego Stowarzyszenia Filmowców-Amatorów, wspomina innego twórcę, Norvaišasa, który pokazał w swoim filmie „vytis”, litewski herb, zakazany przez radzieckie władze. Było to dużym naruszeniem tabu i filmowca spotkały poważne konsekwencje.

Jugosławia

W Jugosławii nie istniała oficjalna cenzura, chociaż starano się kontrolować przepływ informacji innymi sposobami. Sami twórcy często stosowali autocenzurę, ale zdarzała się również odważa krytyka, a wówczas władza stosowała poważne reperkusje.

Polityczna satyra Branko Marjanovicia Ciguli Miguli z 1952 roku krytykowała radziecki typ biurokracji i przez kolejne 25 lat nie mogła być pokazywana. Film jednego z twórców jugosłowiańskiej czarnej fali, Dusana Makavejeva, W.R.: Tajemnice organizmu z 1971 roku, został zakazany na 15 lat ze względu na ironiczne przedstawienie sztywności systemu komunistycznego. Plastikowy Jezus (1971) serbskiego reżysera Lazara Stojanovicia jest drugim najbardziej znanym filmem czarnej fali. Według cenzorów w tym filmie reżyser naruszył nie tylko polityczne i obyczajowe tabu, ale również obraził jugosłowiańskiego przywódcę Tito, a również obraził cały system socjalistyczny. Plastikowy Jezus został nie tylko zakazany, ale dla przykładu Stojanovicia postawiono przed sądem i skazano na 3 lata więzienia.

Serbski reżyser Želimir Žilnik także był członkiem jugosłowiańskiej czarnej fali. W 1969 roku zdobył Złotego Niedźwiedzia w Berlinie za Młode lata, który mówił o konsekwencjach radzieckiej inwazji na Czechosłowację w 1968 roku. Na początku lat 70. wyemigrował do Niemiec Zachodnich, aby uciec od cenzury.

Bułgaria

Bułgarska kinematografia najpierw funkcjonowała w oparciu o reguły obowiązujące w Związku Radzieckim, a po węgierskiej rewolucji 1956 roku, represje stały jeszcze silniejsze. Binka Dimitrova Zhelyazkova, pierwsza w historii reżyserka, była postrzegana jako kontrowersyjna figura – była oddaną komunistką i otrzymała wiele oficjalnych nagród, pomimo że jej filmy mówiły o korupcji, wykorzystywaniu władzy do własnych celów, a także sprzecznościami pomiędzy ideami komunistycznymi a państwem socjalistycznym. Jej pierwszy film Życie płynie po cichu (Life Flows Quietly), który stworzyła w 1957 roku razem ze swoim mężem Hristo Ganevem, został zakazany, a zabronione było nawet rozmawianie i pisanie o nim. Jednym z powodów było to, że przedstawiał komunistów jako omylnych ludzi z krwi i kości, a nie jako jednoznacznych bohaterów. Ich następny wspólny film, Byliśmy młodzi (We Were Young, 1961), również krytycznie pokazywał komunizm, ale zdobył wiele międzynarodowych nagród, więc również bułgarskie władze zdecydowały się go wyróżnić. Natomiast kolejne filmy reżyserki były odrzucane przez decydentów. Przywiązany balon (The Tied Up Balloon) z 1967 roku został zdjęty zaraz po premierze, a Zhelyazkovej zakazano kręcić filmy przez kolejne 5 lat. W 2002 roku powstał dokument o reżyserce pod tytułem Binka: opowiedzieć historię o ciszy (Binka: To tell a Story About Silence).

NRD

Pomimo że w konstytucji Wschodnich Niemiec w 1968 roku zagwarantowano zasadę wolności opinii i wolności prasy, restrykcyjne przepisy pozwalały partii zdejmować niewygodne filmy, powołując się na zasady dobrego smaku i bezpieczeństwo publiczne. Kurt Maetzig, który zajmował się również tworzeniem filmów propagandowych, jest reżyserem Królik to ja (The Rabbit Is Me, 1965). To historia dwóch młodych mężczyzn skazanych za prowokacje wobec władzy. Film wraz z 11 innymi obrazami został zapakowany do kartonu i zaklasyfikowany jako szkodliwy, na podstawie decyzji XI. kongresu Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec.

Film Ślad po kamieniach (Trace of Stones, 1966) Franka Beyera można było oglądać tylko przez 3 dni po premierze, a zaraz potem został umieszczony na czarnej liście. Ten sam los spotkał Nie myśl, że będę płakać (Just Don’t Think I’ll Cry, 1965) Franka Vogela, ze względu na przedstawienie krytycznie myślących młodych ludzi jako prześladowanych w NRD i ograniczanych przez wschodnioniemiecki system edukacji.

Czechosłowacja

Czechosłowacja również marzyła o stworzeniu “socjalizmu z ludzką twarzą” i podobnie jak Węgry próbowała wspierać produkcję filmów atrakcyjnych dla międzynarodowej publiczności. Jednak radziecka okupacja w 1968 roku skończyła ten złoty okres. Film Drahomiry Vihanovej, zmarnowana niedziela (A Wasted Sunday) nie był dystrybuowany w czechosłowackich kinach i zakazano pokazywania go także za granicą. Słowacki reżyser Elo Havetta, któremu utrudniano pracę i zakazywano pokazywania filmów, uzależnił się od narkotyków i alkoholu, a potem popełnił samobójstwo. Evald Schorm, Ivan Passer i Jan Nemec mieli zakaz reżyserowania filmów, a na czarną listę trafiły nawet tak docenione później filmy jak Pali się, moja panno (The Firemen’s Ball, 1968) Milosa Formana i Skowronki na uwięzi (Larks on a String, 1969) Jiřego  Menzla. Film Menzla otrzymał Złotego Niedźwiedzia Na festiwalu w Berlinie 21 lat później, w 1990 roku.

Czechosłowackie filmy amatorskie, podobnie jak jugosłowiańskie, były znacznie bardziej prowokacyjne i wyzywające w porównaniu z oficjalnymi produkcjami. Rudolf Mihle był dobrze znanym reżyserem, który najpierw tworzył filmy dokumentalne i reportaże. Pomimo że nie był wpisany na czarną listę twórców filmowych, kilka z jego filmów zostało zakazanych przez cenzurę: Bez nazwy (1964), Mini-historia 1918-1968 (1968) i Pierwsze godziny okupacji (1968).

Polska

W Polsce przemysł filmowy nie został znacjonalizowany, a twórcy często sami poszukiwali wsparcia oficjalnych instytucji, aby wyprodukować swoje filmy. W drugiej połowie lat 60., po kilku liberalnych latach pełnych eksperymentów, sytuacja stała się napięta. W 1968 roku konflikty polityczne wewnątrz partii wzrosły: otwarty antysemityzm stał się częścią oficjalnej strategii państwa, a sytuacja stała się trudna także dla artystów. Czystki nie ominęły środowiska filmowego. Kilku reżyserów zostało zmuszonych do złożenia publicznej samokrytyki, aby uniknąć oskarżeń o bycie „zdrajcą narodu”. Władze zmieniały personel w redakcjach, na uniwersytetach i w studiach filmowych, zastępując stare kadry ludźmi lojalnymi systemowi. Zdjęcie z ekranów filmu  Jerzego Skolimowskiego Ręce do góry z 1967 roku stało się symbolem tych zmian. Skolimowski, potępiony za niekorzystne przedstawienie ery stalinizmy, został wydalony w kraju. Człowiek z żelaza Andrzeja Wajdy (1981) został zakazany we wszystkich krajach socjalistycznych, pomimo tego, że zdobył najważniejszą nagrodę na festiwalu w Cannes.

Węgry

Po rewolucji 1956 roku, György Aczél stał się najważniejszą figurą węgierskiej polityki kulturalnej i zacieśniania kontroli aż do lat 80. Jego reguła „zakaz, tolerancja, wsparcie” dzieliła artystów według tych trzech kategorii. Istniało kilka krytycznych filmów, które tolerował i zgodził się wysłać na zagraniczne festiwale, ale jednocześnie zakazem wyświetlania objęto cały szereg filmów. Również na początku lat 60., z inicjatywy młodych reżyserów powstało Balázs Béla Stúdió (BBS), które stało się miejscem pozwalającym młodym twórcom na realizację filmów bez konieczności pokazywania ich później. Takie założenie zapewniało artystom dużą swobodę tworzenia, a także pozwalało na tworzenie filmów amatorom.

Akcja filmu Sándora Sára Kamień rzucony do gory (The Upthrown Stone, 1968) rozgrywa się w latach 50. Został natychmiast zakazany, przede wszystkim ze względu na jaskrawe przedstawienie sytuacji Romów i ich traktowania na Węgrzech. W tym samym czasie film krótkometrażowy Cyganie (Gypsies, 1962) również został szybko zakazany, ale w 1968 roku otrzymał zielone światło po otrzymaniu nagrody na festiwalu Oberhausen.

https://videa.hu/videok/film-animacio/feldobott-ko-sara-sandor-1968-w4qW3OIsmBaU0xnn

Agitatorzy (The Agitators, 1969), film w reżyserii Dezső Magyara, również wyprodukowany w Béla Balázs Studio, został skazany na podobny los, ponieważ pokazywał rewolucję przez pryzmat terroru i zastraszania.

https://www.youtube.com/watch?v=vH4N_MJ2vvE

Świadek (Witness, 1969) Pétera Bacsó, z satyrycznym przedstawieniem ery Rákosiego, spędził 10 lat na półce i uzyskał zgodę na wyświetlanie dopiero w 1979 roku, kiedy pokazano go trzykrotnie w przepełnionym audytorium.

https://videa.hu/videok/filmklub/film-animacio/a-tanu-reszlet-zYyzjZNd3RYdqNvo

Rumunia

Ciężko wskazać rumuński film socjalistyczny, który nie byłby stworzony w oparciu o ideologię internacjonalizmu. Ostra cenzura nie tolerowała żadnej krytyki, nawet w formie przenośni, i szybko zduszała ją w zarodku. W konsekwencji wiele interesujących filmów przeleżało przez dekady w archiwach. Rekonstrukcja (Reenactment, 1968) Luciana Pintilie jest rzadkim wyjątkiem podjęcia próby krytyki systemu, ponieważ w sposób bezpośredni opowiada o brutalności reżimu. Film trafił na czarną listę zaraz po jego ukończeniu.

W latach 80. w większości państw socjalistycznych cenzura stawała się łagodniejsza i traciła na znaczeniu, aż wreszcie po upadku rewolucjach przełomu lat 80. i 90. została zlikwidowana.

Poniższe ćwiczenia odnoszą się do treści lekcji. Mają na celu poszerzenie wiedzy o krytykowanych i zakazanych filmach – jako praca domowa lub praca indywidualna.

Ćwiczenia z Rejestrem

1. Znajdź w Rejestrze COURAGE jak najwięcej informacji o filmie Plastikowy Jezus (Plastic Jesus). Przygotuj o nim prezentację!

2. Poczytaj o Béla Balázs Studio (BBS)! Możesz też przejrzeć archiwum BBS. Napisz, czemu reżyserzy woleli współpracować z tym studiem, zamiast z państwowymi instytucjami?

3. Prawda czy fałsz? Sprawdź w Rejestrze! Jeśli informacja jest błędna, poszukaj prawidłowej.

– Socjolog István Kemény badał sytuację Romów na Węgrzech, a po tym jak wygłosił referat o życiu Romów w biedzie, jego działalność została oczerniona.

– Gábor Bódy wykorzystywał specjalną technikę, tak zwane „cięcie światłem” („light cut”) w swojej pracy dyplomowej American Torso (1961), aby film wyglądał na starszy.

– Polski fotograf Tytus Filipowicz namówił Jacka Nicholsona, aby nosił znaczek Solidarności na festiwalu w Cannes w 1981 roku.

– Ukraiński dziennikarz  Viacheslav Chornovil sprzeciwiał się aresztowaniom w 1965 roku i wybrał projekcję filmu Shadows of Forgotten Ancestors Sergeia Parajanova jako miejsce protestu.

– Duro Smicberger był szefem rady do spraw kontroli i zatwierdzania pokazów publicznych w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej.

4. Znajdź zdjęcia Istvána Jávora z planu Cséplő Gyuri w Rejestrze! Uporządkuj zdjęcia według własnego uznania i opowiedz historię zgodną z sekwencją zdjęć.

Ćwiczenia dodatkowe:

– Przygotuj prezentację o światowej kinematografii i gatunkach filmowych, które wpłynęły na węgierskie i czechosłowackie kino w latach 60.

– Przyjrzyj się wymienionym niżej filmom. Co je łączy? W jaki sposób krytykowały system?

The Witness, Black Peter, Lucky Daniel, Loves of a Blonde

– Przyjrzyj się wymienionym niżej filmom. W jaki sposób przedstawiają młodzież?

Time Stands Still, Black Peter, Lucky Daniel, Loves of a Blonde, Ashes and Diamonds

Indeks:

Aczél, György  1917-1991, Węgry, polityk.

Arturas Barysas-Baras 1954-2005, Litwa, twórca filmowy, piosenkarz.

Bacsó, Péter 1928-2009, Węgry, reżyser.

Beyer, Frank, 1932-2006, Niemcy, reżyser.

Forman, Miloš 1932-, Czechia, reżyser.

Ganev, Hristo Kostadinov, 1924-, Bułgaria, pisarz.

Havetta, Elo 1938-1975, Słowacja, reżyser.

Gaigalas, Vidmantas 1957-, Litwa, Przewodniczący Litewskiego Stowarzyszenia Filmowców-Amatorów.

Jancsó, Miklós 1921-2014, Węgry, reżyser.

Kalik, Mihail 1927-2017, Rosja, reżyser.

Kawalerovicz, Jerzy 1922-2007, Polska, reżyser.

Khrushchev, Sergeevich Nikita, 1894-1971, Rosja, polityk.

Kósa, Ferenc 1937-, Węgry, film director.

Lenin, Vladimir Ilich 1870-1924, Rosja, polityk, rewolucjonista.

Magyar, Dezső 1938-, Rosja, reżyser.

Maetzik, Kurt, Niemcy, 1911-2012, reżyser.

Makavejev, Dušan  1932-, Serbia, reżyser.

Menzel, Jiří 1938-, Czechy, reżyser.

Mihle, Rudolf 1937-2008, Czechy, reżyser.

Nemec, Jan 1936-2016, Czechy, reżyser.

Passer, Ivan 1933-, Czechy, reżyser

Pintilie, Lucian 1933-, Rumunia, reżyser.

Polanski, Roman, 1933-, Polska, reżyser.

Sára, Sándor 1933-, Węgry, reżyser.

Schorm, Evald 1931-1988, Czechy, reżyser

Skolimowski, Jerzy 1938-, Polska, reżyser.

Stojanović, Lazar 1944-2017, Serbia, reżyser.

Szabó, István, 1938-, Węgry, reżyser.

Tito, Josip Broz 1892-1980, Jugosławia, przywódca polityczny.

Vihanová, Drahomíra 1930-2017, Czechy, reżyser.

Vogel, Frank, 1929-1999, Niemcy, reżyser.

Wajda, Andrzej 1926-2016, Polska, reżyser.

Zhelyakova, Binka Dimitrova 1923-2011, Bułgaria, reżyserka.