COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Barbara Hegedüs

Możliwości działania w socjalizmie

Obywatele albo nauczyli się żyć w systemie socjalistycznym albo zostali w nim już wychowani. Opracowywali strategie życiowe, które pomagały przetrwać przy wszystkich ograniczeniach reżimu. Zamiast być publicznie aktywni, ludzie wycofywali się do sfery prywatnej i zaakceptowali warunki stawianie przez władzę. Aby spełnić swoje potrzeby, oddawali prawo do wolności, akceptowali nakaz milczenia i dyskutowali o polityce za zamkniętymi drzwiami. Czasem też kompletnie unikali publicznych rozmów, pamiętając o aktualnym wówczas powiedzeniu: „Ściany mają uszy”.

Jednak nawet w tych czasach pojawiali się ludzie myślący krytycznie, którzy odrzucali zasady i rzeczywistość tworzoną przez władze, a także wyrażali swój sprzeciw poprzez styl życia i uczestnictwo w marginalizowanych społecznościach. Często było to po prostu życie i myślenie w sposób autonomiczny, różniący się od oficjalnej ideologii, albo manifestowanie swojej tożsamości narodowej lub seksualnej, które zostały potępione przez socjalistyczną moralność. Czasem oznaczało to bardziej zdecydowane akcje, podczas których ludzie ryzykowali utratą wolności, a nawet życia – na przykład przemycali religijne albo kulturalne materiały z Zachodu (lub z kraju za granicę). Bohater dnia codziennego to więc szerokie określenie – ta lekcja daje kilka przykładów buntu w życiu codziennym w socjalizmie.

Kultura przemytu

Nicolae Ceausescu, prezydent Socjalistycznej Republiki Rumunii i sekretarz generalny Rumuńskiej Partii Komunistycznej, wypracował sobie stabilną pozycję jako jedyny przywódca partii, a za swój cel obrał całkowite spłacenie długu publicznego Rumunii.  Sytuacja ekonomiczna kraj zbliżyła się do całkowitego bankructwa, a życie jego obywateli stało się trudne do zniesienia. Podczas gdy atmosferę lat 80. charakteryzowało rozluźnienie w innych krajach socjalistycznych, Rumunia pozostawała w całkowitej politycznej i kulturowej izolacji – ludzie umierali z głodu i zamarzali, a o rumuńskiej służbie bezpieczeństwa (Securitate) krążyły przerażające opowieści. Programy telewizyjne jedynych dwóch kanałów były stale ograniczane po 1985 roku, a wreszcie zostały okrojone do puszczania wyłącznie materiałów propagandowych przez dwie godziny dziennie.

W tym duszącym klimacie politycznym, pojawiła się nielegalna sieć przemytu. Ciekawym przykładem jest działalność Toadera Zamfira, który szmuglował do kraju kasety video z zachodnimi filmami, które potem kopiowano w jak największej liczbie. Ludzie w wiele osób gnietli się w małych mieszkaniach w blokach, aby oglądać popularne amerykańskie komedie, filmy akcji i przygodowe. Takie sekretne kina domowe były namiastka wolności dla wielu ludzi, a oglądanie tych filmów samo w sobie było rodzajem buntu, ponieważ w każdej chwili do mieszkania mogła wejść tajna policja. Irina Margareta Nistor, która przetłumaczyła i zdubbingowała koło 3000 filmów, stała się znaną postacią, pomimo że nikt nie wiedział, jak wyglądała aż do 1989 roku. W swojej prywatnej kolekcji Nistor posiada kilka notesów z tytułami filmów, które tłumaczyła. Dziś jest jedną z najbardziej znanych krytyczek filmowych w

W Czechosłowacji zakazana literatura (książki religijne, nielegalne powieści) była szmuglowana na Zachód przez ochotników – samochodami, pieszo, a nawet przez góry. Byli często zatrzymywani przez straż graniczną, która groziła im utratą pracy czy wyrzuceniem ze studiów, jeśli nie ujawnią źródła pochodzenia materiałów. 12 grudnia 1983 roku, w czasie ostrej śnieżycy, trzech młodych ludzi próbowało przemycić religijne książki, obrazki i kasety przez góry, ale zostali złapani przez Polską straż graniczną. Ponieważ odmówili wyjawienia jakichkolwiek informacji, w czasie przesłuchania zostali pobici, a potem zamknięci w izolatkach. Zostali wypuszczeni tylko dzięki oburzeniu międzynarodowej opinii publicznej – Ronald Reagan i Jan Paweł II publicznie wstawili się za „przemytnikami”. Ta historia została pokazana w filmie dokumentalnym Ślady na śniegu (Footprints in the snow; Slavomír Zrebný, 2015).

W Związku Radzieckim, w czasie najcięższych represji stalinowskich, słuchanie jazzu i rock’n’rolla było całkowicie nielegalne. Zakaz omijano w sprytny sposób – muzyka była kopiowana na zdjęciach rentgenowskich, które pozyskiwano w szpitalach. Szpitale bardzo chętnie oddawały łatwopalne zdjęcia rentgenowskie, a potem profesjonaliści produkowali z nich płyty, wykorzystując specjalną metodę nagrywania. Płyty zatrzymywali dla siebie albo nielegalnie sprzedawali – na przykład za butelkę wódki. Ta sieć produkcyjna była inwigilowana przez służby, wielu producentów i dystrybutorów było aresztowanych i przez lata więzionych. Temat ten został opowiedziany w filmie dokumentalnym Roentgenizdat (Stephen Coates, Paul Heartfield, 2015).

Ruchy narodowe i subkulturowe

Ruch węgierskiego tańca ludowego rozpoczął się w 1972 roku i w zależności od nastrojów politycznych był tolerowany lub zakazywany. Tradycyjne domy tańca stworzyły nową subkulturę, która stała się popularnym miejscem oporu wobec reżimu – tak jak muzyka beat, kluby filmowe i inne alternatywne formy rozrywki. Ruch był oczerniany przez władzę jako nacjonalistyczny – mimo że czasem władza sama go wspierała, ponieważ było to doskonałe środowisko do inwigilacji. Na domy tańca często robiono naloty, a ich członków spotykały różnego rodzaju kary i sankcje. Na przykład piosenkarka Márta Sebestyén wciąż dostawała odmowę wyjazdu za granicę. Na organizowane wydarzenia zawsze przychodzili także oficerowie tajnych służb. Próbowano tez werbować muzyków i tancerzy jako tajnych współpracowników.

Estońska Studencka Brygada Budowlana (Estonian Students’ Construction Brigade, ESBB), która oferowała tanią siłę roboczą, została założona w 1966 roku w Związku Radzieckim przez młodych Estończyków. Pomimo że jego hasłami były patriotyzm i odpowiedzialność polityczna, ESBB szybko stało się ośrodkiem wolnego myślenia, a jego członkowie próbowali zachować autonomię o Komsomołu (komunistycznej organizacji młodzieżowej). Młodzież zrzeszona w ESBB unikali bezpośredniej konfrontacji z władzą, a jednocześnie cieszyli się względną swobodą podczas dyktatury – organizowali na przykład różnego rodzaju występy (ich dokumentację partia jeszcze długo trzymała w archiwach), wymyślali dowcipy i historyjki szydzące z władzy, pisali piosenki, ale też przywracali do życia stare studenckie tradycje, zakazane przez władzę. Było to możliwe dlatego, że ich kierownictwo brygady pochodziło z ich własnego środowiska, a nie z zewnątrz. Organizacja była szczególnie popularna w pierwszej połowie lat 80., pod koniec dekady jej popularność zaczęła słabnąć, aż w 1993 roku została oficjalnie rozwiązana.

Tematyka LGBT była postrzegana jako gorący temat w większości społeczeństw socjalistycznych, a tolerancja wobec takich grup różniła się znacząco w poszczególnych państwach. W Polsce homoseksualizm nie był karany, a jednak w latach 1985-87 władza przeprowadziła tak zwaną akcję „Hiacynt”, w czasie której służby bezpieczeństwa przeprowadzały śledztwa w środowiskach LGBT i dokonywały licznych aresztowań. Około 11 000 osób zostało zidentyfikowanych, a dokumentacja z tej akcji posłużyła władzy do stworzenia bazy danych o środowiskach homoseksualnych. W większości państw (jak Węgry, NRD czy Czechosłowacja) homoseksualizm nie był karany od lat 60. (przy czym w Rumunii dopiero w 1996 roku zniesiono dyskryminujące prawo). Pomimo legalizacji, bycie osobą homoseksualną wciąż było widziane jako nieakceptowalna dewiacja, a służby wciąż inwigilowały te środowiska, podstawiając także tajnych agentów jako ich uczestników. Na przykład na Węgrzech istniał specjalny departament służb bezpieczeństwa do obserwacji środowisk LGBT. Homoseksualiści byli zmuszeni do prowadzenia podwójnego życia, w ciągłym ukryciu i wbrew sobie. Nawet wizyta w klubie dla gejów była już aktem odwagi. Dokument Hot men, cold dictatorships (2015) w reżyserii Márii Takács to bardzo ważny film w tym temacie. Pierwszym otwarcie homoseksualnym działaczem na Węgrzech był Alajos Romsauer, założyciel Stowarzyszenia Homeros (Homérosz Association).

Innym ważnym zagadnieniem są mniejszości narodowe. W niektórych państwach socjalistycznych istniała duża mniejszość turecka, a podejście do niej zmieniało się wraz ze zmianą porządku społecznego w poszczególnych krajach. Szczególnie ciężkie prześladowania spotkały mniejszość turecką w Bułgarii. Do połowy lat 50. państwo zapewniało prawo do edukacji w języku tureckim, istniały tureckie czasopisma tureckich studentów bez problemu przyjmowano na studia. Później podejście reżimu zmieniło się i wobec bułgarskich Turków zaczęto stosować drastyczne metody. Władza chciała zlikwidować wszystkie przejawy ruchów narodowych i ostro atakowała narodowe Kościoły. Po kilku falach emigracji i kolejnych ograniczeń wobec języków mniejszości, państwo bułgarskie rozpoczęło otwartą kampanię przeciwko etnicznej mniejszości tureckiej. W wyniku agresywnych przepisów asymilacyjnych, zakazano praktyk religijnych i ubioru narodowego, zamknięto prasę, zakazano książek, a używanie własnego języka w miejscach publicznych było zabronione. Turków zmuszono do przyjęcia bułgarskich nazwisk, czasem z użyciem siły. Takie działania doprowadziły do masowych protestów i starć bułgarskich Turków z reżimem. Süleyman Kazımov Saadettinov, pracujący jako inżynier mechanik, odmówił zmiany nazwiska i w rezultacie został aresztowany i zesłany do obozu pracy w Belene. Po roku został zwolniony w zawieszeniu, ale w 1989 roku deportowano go z kraju, podobnie jak wielu innych obywateli. Süleymanowi zrobiono zdjęcie z ukrycia – jest to jedno z nielicznych zdjęć pochodzących z obozu Belene.

Ćwiczenia:

Znajdź Gheorghe Muruziuc w Rejestrze COURAGE. Przygotuj prezentację o jego historii albo spróbuj w jego imienia napisać bloga, relacjonując jego wspięcie się na fabryczny komin i późniejsze wydarzenia.

Obejrzyj film Chuck Norris vs. Communism. Jakie filmy oglądano nielegalnie w socjalistycznej Rumunii (jakie gatunki)? W jaki sposób filmy te przedstawiały Amerykę i Zachód?

Obejrzyj film Roentgenizdat. Co mówi o życiu codziennym w socjalizmie?

Spróbuj porównać sytuację homoseksualistów w socjalizmie i w czasach obecnych w Twoim kraju. Jakie zmiany zaszły? W jaki sposób jest dzisiaj ograniczana wolność środowisk LGBT?

Napisz wypracowanie, zaczynające się od zdania: Co jeśli bym musiała/a ukrywać się przed społeczeństwem z powodu…

Jakie znasz lokalne i międzynarodowe ruchy walczące o prawa homoseksualistów? Sprawdź Rejestr COURAGE!

Znajdź w Rejestrze COURAGE tajne zdjęcie Süleymana!

Prawda czy fałsz? Znajdź odpowiedź w Rejestrze COURAGE. Jeśli zdanie jest błędne, poszukaj prawidłowej informacji.

Le Cabaret Travesti działał w Związku Radzieckim.

Homeros-Lambda było pierwszą organizacją praw homoseksualistów na Węgrzech, a założyli ją w 1987 roku dr Lajos Romsauer i Péter Ambrus.

Artysta Embiya Cavus został osadzony w obozie pracy w Belene, tak jak Süleyman.