Opracowanie: György Mészáros

Wprowadzenie

W erze socjalizmu państwowego sztuka (artystyczna ekspresja i działalność) była istotna zarówno dla rozpowszechniania reżimowej ideologii, jak i organizowania kulturowego oporu wobec niej. W czasie pozostałych lekcji również możesz dowiedzieć się, w jaki sposób różne artystyczne działania i przedmioty służyły jako narzędzia kontroli albo dawały opozycji możliwość rozwoju (wydarzenia artystyczne, środowiska, samizdat, slang i wyrażenia subkulturowe itd.).

Literatura także stanowi część tej historii. Dzieła literackie (wiersze, nowele, sztuki, słowa piosenek), środowiska i wspólnoty autorów tworzyły bardzo ważną sferę w państwie. To tutaj propaganda, oficjalna estetyka i ideologia (ideały piękna) były formułowane, a także spotykały się z ideologią, estetyką i poetyką opozycji.

Jeśli przyjrzymy się literaturze ery socjalistycznej, możemy lepiej poznać jej historię. Jednak głównym celem tej lekcji nie jest lepsze zrozumienie samego reżimu, a raczej skupienie się na tym, w jaki sposób przeplatanie się kontroli, wpływów ideologicznych, buntu i oporu funkcjonowało w ówczesnej literaturze. Lekcja skupia się na estetyce tekstów, a nie na kontekście ich stworzenia czy zaprezentowania. Podsumowując, to jest lekcja literatury w wymiarze historycznym, a nie historii z przykładami z literatury. Niemożliwe jest przestawienie zróżnicowanych kierunków literackich we wszystkich krajach. Dlatego materiał pokazuje jedynie przykłady tych złożonych tendencji. Pomimo że literatura składa się z różnych gatunków, w tej lekcji skupimy się na poezji, ponieważ stanowi ona materiał, który łatwo pozwala na bezpośrednią interpretację.

Cztery teksty i ich interpretacja

Przeczytaj w Załącznikach fragmenty wierszy Verses in Remembrance of the Revolution; Axman; Engagement i If I was a rose, jeśli to możliwe nie szukaj ich kontekstu i autorów. Spróbuj odpowiedzieć na poniższe pytania (nie mają na celu sprawdzenia twojej wiedzy, tylko poznania wrażeń, jakie wywołała na tobie lektura tekstów):

• Jakie uczucia wywoływał każdy z wierszy?
• Co dla ciebie znaczą te wiersze?
• Spróbuj poszukać metafor
  • Wulkan, cud, miraż; wysadzenie stolicy, topór; zatrudnienie; flaga, wiatry
• Jaki jest przekaz wierszy w kontekście socjalizmu państwowego?
• Które teksty przystosowują się do oficjalnej ideologii, a które się wobec niej buntują? W jaki sposób? Na ile bezpośrednia jest wiadomość zawarta w tekście?
• Jaki jest według ciebie porządek chronologiczny tekstów? Kiedy były stworzone (spróbuj zgadnąć dekadę)?

Skupimy się teraz na kontekście wierszy. Są ułożone chronologicznie. Pomimo że są to tylko fragmenty (i nie da się przeprowadzić pełnej interpretacji utworów), to przedstawione wersy pozwalają na zinterpretowanie treści w kontekście socjalizmu państwowego.

Czwarty wiersz (If I was a rose) to słowa piosenki Jánosa Bródy, oparte na melodii węgierskiej piosenki ludowej. Piosenka została wydana w 1973 na albumie Sign Language zespołu Zsuzsa Koncz, ale płyta już po dwóch tygodniach została zakazana i skonfiskowana. Wersy mają znaczenie metaforyczne. Ukazują typowe działanie buntu kulturowego lat 70., kiedy próbowano krytykować reżim w niebezpośredni sposób, przez użycie niejednoznacznych terminów. Jednak metafory użyte w tej piosence były „zbyt ewidentne” dla urzędników państwowej propagandy. Utwór o ulicy nie został zinterpretowany tylko jako tekst antywojenny, ale został uznany za aluzję do stłumionego powstania na Węgrzech w 1956 roku (czołgi odnoszą się do radzieckich czołgów na ulicach Budapesztu). Flaga i jej rozwijanie były postrzegane jako symbol oporu wobec ideologiom i wpływom politycznym z zagranicy (przede wszystkim Związkowi Radzieckiemu: dlatego później publiczność wyśpiewywała piosenkę na koncertach, zamieniając oryginalny tekst „all the winds” na słowa „Eastern winds”).

Trzeci wiersz (Engagement) znajduje się w Rejestrze COURAGE. Próbowano opublikować go w 1974 roku w Rumunii, ale cenzura temu zapobiegła. „Pierwszy raz opublikowano go dwa lata później w zmienionej formie we wschodnioniemieckim magazynie kulturalnym Akzente. Zeitschrift für Literatur (No. 6/1976; Totok 2001, 22–23). Wiersz wykorzystuje grę słów, aby pokazać wszechobecność przymusu w rzeczywistości socjalistycznej i subtelnie wyraża krytykę relacji pomiędzy państwem a obywatelami w Rumunii pod rządami Ceaușescu. Autorzy grali znaczeniem niemieckiego słowa „zaangażowanie” (engagement), które w utworze może być rozumiane zarówno jako zatrudnienie, jak i oddanie ideologiczne. W drugiej części wiersza autorzy otwarcie i ironicznie mówią o przymusie w społeczeństwie. Utwór pokazuje jak prześladowania wpływają na życie codzienne, zachowanie ludzi, i jak głęboko przenikają społeczeństwo, życie prywatne, a nawet osobowość. Jest to podobne przedstawienie relacji władza-jednostka do słynnej powieści Orwella: Rok 1984.

Z dzisiejszej perspektywy, pierwsze dwa wiersze mogą być uznane za socjalistyczną literaturę propagandową, chociaż nie zostały stworzone z takim zamiarem. Drugi utwór (Axman), autorstwa Attila Józsefa, padł ofiarą cenzury na Węgrzech w międzywojniu: został skonfiskowany przez konserwatywnych, prawicowych działaczy ideologicznych w 1931. Tekst wyraża bunt, ale we wcześniejszym okresie historycznym, kiedy to idee komunistyczne były zabronione, a komuniści prześladowani. Attila József był członkiem Partii Komunistycznej i stworzył kilka wierszy zawierających przekaz antykapitalistyczny i antysystemowy. Autor zmarł jednak w 1937, na długo zanim komunizm stał się ideologią państwową na Węgrzech. Do dziś jest jednym z bardziej znanych poetów w tym kraju.

Podobnie, pierwszy utwór (Verses in Remembrance of the Revolution), został napisany przez sławnego czeskiego poetę Jaroslava Seiferta (zdobywcę nagrody Nobla) w 1923 roku z okazji piątej rocznicy rewolucji radzieckiej, a więc jeszcze przed wprowadzeniem socjalizmu państwowego w Czechosłowacji. Seifert również był członkiem Partii Komunistycznej, ale potem zdystansował się od oficjalnych, partyjnych wytycznych. Ten wiersz napisał wcześnie, kiedy miał jeszcze idealistyczne poglądy i wierzył, że Związek Radziecki wprowadzi nową erę dobrobytu dla klasy pracującej i ludzi uciskanych. Pokazywanie perspektywy tych ludzi było stałym literackim motywem w jego twórczości.

Oba wiersze miały oryginalnie charakter oporu politycznego. Jednak potem były wykorzystywane inaczej. Na przykład Axman był prezentowany w czasie komunistycznych obchodów i był częścią programu szkolnego – tym samym stał się częścią propagandowej literatury. Przykłady tych wierszy pokazują, jak można wykorzystać tekst literacki do różnych politycznych celów. Widać także, że znaczenie tekstu zależy od jego recepcji i kontekstu.

Kontekst: świat literacki w czasie socjalizmu państwowego

Zanim przyjrzymy się kolejnym przykładom estetyki czasów socjalistycznych, warto przyjrzeć się, jak wyglądał świat literacki tej ery. Głównym miejscem produkcji tekstów literackich były wydawnictwa, magazyny, związki literatów, wydarzenia i instytucje państwowej kontroli.

Wydawnictwa pełniły istotną role, ponieważ publikowały zagraniczne prace, nowych utalentowanych autorów i tych już uznanych – przez to miały realny wpływ na to, co było czytane. Oczywiście wszystkiemu towarzyszyła kontrola ideologiczna. Poza oficjalnymi wydawnictwami, istniały także podziemne, takie jak polska Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA.

Magazyny były istotną przestrzenią, gdzie publikowano krótkie nowele, wiersze i eseje. Na ich łamach odbywały się także dyskusje i debaty. Periodyki te umożliwiały zaprezentowanie różnych gatunków literackich, ale też ich krytykę. Niektóre z magazynów testowały granice kontroli ideologicznej; niektóre były czasowo wstrzymywane w druku, np. Knizene novine w Jugoslawii, Mozgó Világ i Tiszatáj na Węgrzech.

Književne novine (Wiadomości Literackie) Dzięki uprzejmości: Sanja Radović

Związki literatów reprezentowały ważne organizacje, wewnątrz których ścierały się tendencje do konformizmu wobec oficjalnej wykładni państwowej oraz opory czy krytycznego myślenia. Czasem, nawet po sowietyzacji literatury, związki były w stanie wypracować pewną autonomię, a nawet przeciwstawić się narzucanej polityce okresu po-stalinowskiego (np. Moldavian Writers’ Union czy Lithuanian Union of Writers). W latach 80. związki były istotnymi miejscami, gdzie rosłą krytyka i opór wobec reżimu (np. Węgierski Związek Literatów z dorocznym zjazdem literatów w Tokaju).

Wydarzenia takie jak premiery, spotkania artystów i kongresy pisarzy były inną formą życia publicznego, w czasie której można było zapoznać się z aktualną debatą i trendami w literaturze krajowej. Temu służyły na przykład Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej w Polsce (organizowano wówczas spotkania z artystami, wystawy, koncerty, ale też odczyty książek i wierszy). Kongresy Związków Literatów obejmowały debaty, konfrontacje i krytykę trendów literackich. W czasie 5. Zjazdu Litewskiego Związku Literatów w 1970 roku starsze pokolenie pisarzy krytykowało swoich młodszych kolegów za ich „nowoczesny” styl przykładał należytej uwago co do treści, jak wymagał tego system socjalistyczny, a swoją postawę nazywali „formalizmem”. Natomiast 5 lat wcześniej, podczas Kongresu Mołdawskiego Związku Literatów w 1965 roku, różne generacje pisarzy zjednoczyły się w krytyce rusyfikacji kultury mołdawskiej.

W każdym kraju istniały instytucje kontrolujące twórczość literacką. Były to na przykład: Ideologiczna Komisja Rady Centralnej Komunistycznej Ligii Chorwackiej, Rada Centralna Litewskiej Partii Komunistycznej, czy na Węgrzech prominentny polityk György Aczél (członek Komisji Centralnej Partii), którego decyzje wpływały na kulturalno-artystyczne życie społeczne w czasie ery Kádára (tutaj znajduje się opis zdarzenia z czasów „ery Aczéla”).

Warto też wspomnieć, że kilka “narodowych” wydawnictw zostało założonych na Zachodzie. Publikowały one za granicą te prace, które były zakazane we państwach socjalistycznych (tamizdat), a wielu pisarzy wyemigrowało i tworzyło na uchodźstwie (np. Milan Kundera, Ivan Blatny i Danilo Kis). Niektórzy autorzy byli odkryci na nowo po upadku reżimu.

Konformizm

Ciężko jest jednoznacznie zdefiniować, co oznaczało w literaturze zachowanie konformistyczne wobec linii ideologicznej. Z jednej strony, bezpośrednia krytyka reżimu była zdecydowanie niedopuszczalna, a więc prace krytyczne nie były publikowane (np. wiersze . Knutsa Skujenieksa napisane w więzieniu) lub były zakazane (np. przypadek Tiszatáj) albo były wydawane w podziemiu. (np. wiersze Petko Ogoyskiego). Z drugiej strony, istniały pewne wymogi co do formy i treści literatury. W praktyce te oczekiwania nie zawsze były egzekwowane i działalność artystyczna mogła cieszyć się pewną autonomią i swobodą, szczególnie po okresie stalinizmu. Jak zobaczymy przy okazji omawiania realizmu socjalistycznego i oporu, granice konformizmu i buntu nie zawsze były jasne.

Należy zauważyć, że w różnych okresach socjalizmu, środki kontroli silnie się różniły, a tylko w okresie najostrzejszych prześladowań i kontroli w literaturze na stałe obecna była bezpośrednia propaganda, która związana była z absolutnym konformizmem i poddaniem się wymogom reżimu.

Literatura propagandowa

Pojęcie “propaganda” jest zazwyczaj używane w negatywnym sensie. Może być zdefiniowane jako sposób komunikacji, który ma wpłynąć na społeczeństwo i przekazać określone idee, często przy wykorzystaniu manipulacji. Literatura propagandowa obejmowała poezję, dramaty, nowele i inne formy literackie, które miały taki ideologiczny lub manipulacyjny charakter. Taki rodzaj literatury był szczególnie obecny w pierwszym okresie (stalinizmu), ale również zawsze wtedy, kiedy silny był kult jednostki (np. Ceausescu w Rumunii). Skrajne formy literatury propagandowej miały charakter chwalebny. Wychwalały sukces Partii, Związku Radzieckiego czy wielkość Wodza. W latach 50. autorzy byli zmuszani do pisania tekstów propagandowych, a nawet jak nie byli do tego bezpośrednio zmuszani, to czuli, że ich twórczość jest ograniczana. Na przykład węgierski pisarz Gyula Illyés, który w 1950 roku potajemnie napisał odważny wiersz buntujący się przeciwko tyranii, napisał tekst do tomu wychwalającego węgierskiego przywódcę totalitarnego na jego 60. urodziny w 1952 roku. Związki Literatów także przyczyniły się do powstawania literatury propagandowej w erze stalinizmu.

Literatura propagandowa zazwyczaj zawierała prosty, łatwy do zrozumienia przekaz. Była dogmatyczna i podążała za wcześniej określonym schematem. Takie prace silnie odnosiły się do okresu, w którym powstawały i dlatego szybko o nich zapominano. Kanon literacki Europy Wschodniej odrzucił literaturę propagandową i dziś trudno jest znaleźć jej przykłady w Internecie (szczególnie po angielsku). Jednak czytanie dziś jej przykładów jest niezwykle ciekawe i pozwala na zrozumienie cech estetycznych epoki.

Ze względu na tekst, również piosenki z czasów socjalistycznych mogą być traktowane jako literatura propagandowa. Przekaz słów był podkreślany specyficzną siłą muzyki. Takie piosenki stały się całkiem popularne w niektórych krajach i można znaleźć ich przykłady w Internecie. Dla młodych pokoleń piosenki te brzmią komicznie i traktowane są ironicznie, podczas gdy starsze pokolenia podchodzą do nich z nostalgią. Ich odbiór jest dziś zupełnie inny niż w czasach socjalistycznych.

Realizm socjalistyczny

Realizm socjalistyczny był stylem estetycznym narzucanym przez władzę. Buntowanie się przeciwko niemu w publikacjach samizdatu i tamizdatu oznaczało przeciwstawianie się systemowi autorytarnemu (jak publikacja  What is socialist realism? , która dyskutuje z jego najważniejszymi założeniami). Jednak realizm socjalistyczny nie był tylko prostym systemem nakazów estetycznych i ideologicznych. Był także szerszym stylem artystycznym. Jego założenia przeniknęły także poza granice państw socjalistycznych i były stosowane również przez zachodnich pisarzy (jak Luis Aragon czy w pewnym stopniu Pablo Neruda).

Podejście realizmu socjalistycznego do sztuki i literatury było oparte na zaleceniach co do formy i treści. Maxim Gorky, rosyjski pisarz i jeden z czołowych reprezentantów radzieckiego realizmu socjalistycznego, wygłosił przemowę w czasie Zjazdu Związku Literatów w 1934 roku, gdzie mówił o roli literatury w socjalizmie. Niektóre fragmenty przemowy pokazują, że za postulatami estetycznymi ukrywał się projekt emancypacji dla klasy pracującej:

” The culture of capitalism is nothing but a system of methods aimed at the physical and moral expansion and consolidation of the power of the bourgeoisie over the world, over men, over the treasures of the earth and the powers of nature. The meaning of the process of cultural development was never understood by the bourgeoisie as the need for the development of the whole mass of humanity. (…) The peasants and the workers were deprived of the right to education – the right to develop the mind and will towards comprehension of life, towards altering the conditions of life, towards rendering their working surroundings more tolerable. The schools trained and are still training no one but obedient servants of capitalism, who believe in its inviolability and legitimacy.”^[1]

Jak uznano na tym Zjeździe, aby sztuka i literatura mogły wypełniać swoje cele, powinny przestrzegać określonych reguł. Reguły te stały się podstawą realizmu socjalistycznego.

Literatura socjalistyczna powinna być:

• Realistyczna: ma reprezentować rzeczywistość kapitalistyczną i klasę pracującą, szczególnie typowych bohaterów i sceny życia codziennego
• Proletariacka: ważna dla robotników, odnosząca się do ich życia
• Zaangażowana ideologicznie: służąca ideologii, aby zdemaskować błędne założenia kapitalistyczne
• Aktywna społecznie/rewolucyjna: dążąca do osiągnięcia zmian społecznych
• Zaangażowana politycznie: wspierająca Partię i jej próby pokonania kapitalizmu

Powyższe reguły stanowiły ogólne wskazówki, które stosowano w różny sposób w zależności od sytuacji społeczno-politycznej. Jak już widzieliśmy, w erze stalinizmu kontrola byłą ostrzejsza, a bezpośrednia propaganda bardzo istotna. Jednak nawet w tych czasach zdarzały się publikacje dzieł, które nie do końca podążały za tymi estetycznymi zasadami.

Wpływanie na formę i treść literatury miało różny charakter w poszczególnych krajach. Na przykład w niektórych republikach radzieckich, sowietyzacja oznaczała jednocześnie rusyfikację. Poszczególne władze miały różne nastawienie wobec dążeń narodowych. W niektórych przypadkach kładziono nacisk na internacjonalizm, a gdzie indziej literatura narodowa była uznawana i popierana.

Niektórzy autorzy, którzy byli wspierani lub tolerowani przez reżim, nie stosowali się do reguł realizmu socjalistycznego, a inni, którzy stosowali się do tych zasad, nie zawsze byli popierani przez system. Na przykład w Jugosławii, gdzie interweniowanie w twórczość literacką było słabsze już od 1949 roku (przez odcięcie się Tity od Stalina), Ivo Andrić cieszył się uprzywilejowaną pozycją w świecie literackim, a jednocześnie był doceniany na arenie międzynarodowej (otrzymał nagrodę Nobla w 1961 roku). Pomimo że jego proza była w nurcie realizmu, nie była jednak typowym przykładem realizmu socjalistycznego. W związku z tym był czasem oskarżany o bycie oportunistą.

Inną ważną postacią z tego okresu był chorwacki autor Ivan Aralica, który był członkiem partii i politykiem, a jednak pozostał krytyczny wobec systemu, pokazując jak reżim tworzył nową radykalną świadomość wśród marginalizowanych osób – odrzucając dawne zasady moralne, a nie tworząc w to miejsce nowych reguł moralności. W późniejszym czasie, kiedy został zmuszony do zrezygnowania z funkcji publicznych, skupiał się w swojej twórczości na relacji pomiędzy władza i jednostką.

Na Węgrzech, jednym z bardziej docenianych pisarzy był Gyula Illyés, ze względu na jego lewicowe poglądy i pochodzenie z „klasy ludowej”. Inny węgierski poeta, Ferenc Juhász, miał podobne korzenie i folklorystyczne zainteresowania, i stał się jedną  z czołowych postaci węgierskiej literatury. Cieszył się wsparciem i uznaniem, ale był tez czasem atakowany, przede wszystkim ze względu na to, że jego styl zmienił się radykalnie w latach 50. i wprowadził nowy, mistyczny styl w węgierskiej literaturze.

Jednym z ciekawszych przykładów literackich, w którym zacierają się granice pomiędzy buntem i konformizmem, jest wiersz Adama Ważyka Poemat dla dorosłych, opublikowany w 1965 roku w oficjalnym magazynie Związku Literatów Polskich. Wiersz jest w stylu realizmu socjalistycznego, ale krytykuje okres stalinizmu i w związku z tym stał się wyrazem buntu (i tak był odbierany przez środowiska opozycyjne, przez co został później zakazany).

Przeczytaj tekst tego wiersza i odpowiedz na następujące pytania:

• Jakie są cechy charakterystyczne wiersza w nurcie realizmu socjalistycznego? Porównaj tekst z kryteriami tego nurtu, podanymi wcześniej w trakcie lekcji.
• W jaki sposób jest wyrażona krytyka?

Poetyka buntu i oporu

W wyżej opisanym wierszu Adama Wężyka można rozpoznać przykład poetyki buntu. Wykorzystuje oficjalny gatunek realizmu socjalistycznego i jego treść również pozostaje w zgodzie z ideologią marksistowską, a jednak krytykuje obowiązujący system polityczny. Jest to przykład buntu literackiego, który jest w zgodzie z tradycja marksistowską. Jest to jedna z ilustracji tego, że poetyka buntu była bardzo zróżnicowana. W tym fragmencie lekcji przyjrzymy się lepiej jej przykładom. Trzeba jednak najpierw zaznaczyć, że opór w literaturze nie był tylko kwestią wyboru poetyki. Dotyczył życia codziennego, kariery, zdrowia, a w niektórych ekstremalnych przypadkach, autorzy przypłacili za niego życiem. (Takim przypadkiem jest sprawa Grzegorz Przemyk, zamordowanego w 1983 roku przez polskie służby). Teraz poznamy niektóre formy estetyczne w literaturze buntu i przyjrzymy jej się bliżej na podstawie kilku przykładów.

Niektóre teksty zawierały bezpośrednią krytykę systemu, a inne wychwalały lub upamiętniały buntowników (np. węgierskiego premiera Imre Nagy’ego podczas rewolucji 1956 roku, który został skazany na śmierć w 1958 roku). Węgierski poeta Gáspár Nagy (ważna osobistość literatury buntu) opublikował wiersz przeciwko ograniczaniu wolności prasy, a inny jego utwór był jasnym wezwaniem do ponownego pochówku Imre Nagy’ego. Oba wiersze zostały ocenzurowane.

Niektóre teksty potępiały brutalność władzy. Przykładem takiego tekstu jest rumuńska książka Paula Gomy: Gherla o jego uwięzieniu albo książka Virgila Ierunca: Pitești, mówiąca o „re-edukacji” poprzez tortury (na podstawie opowieści byłych więźniów). Dzieła te były wydane w niesocjalistycznych krajach.

Inne teksty testowały granice cenzury. Na przykład wiersz dla dzieci Any Bladiany o jej własnym kocie. Zwierzę jest opisywane jako „gwiazda, uznawana przez wszystkich, witana tradycyjnym chlebem i solą oraz z wielką pompą, gdziekolwiek się uda, podczas gdy wszyscy naokoło niego wykonują jego rozkazy”. Opis ten kojarzył się czytelnikom z Ceauşescu (rumuńskim dyktatorem) i jego wizytami w różnych częściach kraju.

Ana Bladiana, źródło: http://www.bloodaxebooks.com/ecs/category/ana-blandiana

Niektóre wiersze były w stanie uniknąć cenzury i były publikowane dzięki temu, że cenzorzy nie zrozumieli ukrytego przekazu. Tak było w przypadku wiersza Ortinau: The street ballad of the ten parts of speech of the traditional grammar,napisanego po niemiecku. Jego publikacja była również możliwa dzięki pewnemu rozluźnieniu i autonomii instytucji kultury w Rumunii w czasie późnych lat 60. i wczesnych 70. Utwór opisuje dyktaturę za pomocą metafor i gry słów, z użyciem absurdalnych wyrażeń jak „zaimek został aresztowany”. Wyraża również opór za pomocą pisowni, unikając reguły pisania rzeczowników z wielkiej litery w języku niemieckim.

Wiele utworów nie było jawnie krytycznych w atakowaniu reżimu politycznego. Używały bardziej subtelnych alegorii, metafor i przenośni, np. tekst podziemny Petko Ogoyskiego zawierał ukrytą krytykę w formie alegorycznych opowieści ludowych, żartów, rymów i aforyzmów. W innych przypadkach niejawnego buntu, treść utworów odchodziła od tego, co zalecała Partia (pisano o wartościach narodowych, oporze przeciwko internacjonalizmowi, podkreślano wolność osobistą i prawa jednostki).

Jedna z podziemnych publikacji Ogoyskiego: Ogoyski, Petko (1981). Tritsvetie. Trohi ot hlyab. stihove i aforizmi [“Tricolor. Okruszki chleba. Wiersze i Aforyzmy”] Sofia. Dzięki uprzejmości: Anelia Kassabova

Czasem opór wynikał z warunków, w jakich tworzona była literatura. Typowym przykładem jest dzieło Knutsa Skujenieksa, napisane w czasie jego pobytu w gułagu. Jak sam mówił: nie była to poezja gułagowa, a raczej poezja stworzona przez gułag. Tworzenie literatury w takich warunkach może być uznane za formę buntu i oporu.

Rękopisy wierszy napisanych w obozie przez Knutsa Skujenieksa, które zebrano w tom „Ziarno na śniegu”. Źródło: Łotewska Biblioteka Narodowa

Innym sposobem na bunt w literaturze było tłumaczenie zagranicznych prac, reprezentujących inny styl estetyczny i wnoszących nowe treści do lokalnego środowiska literackiego – bardzo często niezgodne z oficjalną polityką kulturalną. Ciekawym przykładem jest były prezydent Árpád Göncz’ , który poza inną działalnością opozycyjną, tłumaczył również wiele dzieł, takich jak Władca pierścieni Tolkiena.

Wreszcie, jawne buntowanie się wobec obowiązującej estetyki również było obecne w czasie socjalizmu. Było wyrażane poprzez krytykowanie realizmu socjalistycznego i podkreślanie innej formy i treści tekstu. Jako jednego z krytyków realizmy socjalistycznego wymieniono już wcześniej artykuł Andreia Siniavskiego, który odrzucał założenie, że literatura musi być zaangażowana społecznie i ma zmieniać rzeczywistość.

Innym Przykładem tego typu jest polski Manifest Surrealizmu Socjalistycznego. Manifest ten zawiera postulaty zmiany i transformacji społecznej w estetyce socjalistycznej, ale łączy je z irracjonalną, wesołą spontanicznością. Jeszcze inne podejście było reprezentowane przez periodyk ‚brulion’ , który krytykował zarówno system socjalistyczny, jak i subkulturę buntu, a obierał drogę postmodernizmu (charakteryzującą się kwestionowaniem nowoczesnego humanizmu za pomocą defragmentacji, zabawy tekstem, zaprzeczeń, paradoksów, niewiarygodnego narratora i osobistych odniesień do życia autora).

brulion: magazyn literacki i kulturalny. Z kolekcji Polskich Publikacji Podziemnych Biblioteki Polskiej POSK w Londynie.

Istniało wielu autorów, którzy poprzez swoje dzieła silnie opierali się wytycznym oficjalnej estetyki. Między innymi, warto wymienić postmodernistyczne, niespójne nowele Pétera Esterházy‚ego, buntownicze, auto-refleksyjne i „anty-estetyczne” teksty  György Petri‚ego, (który był jedną z czołowych postaci węgierskiej opozycji lat 70. i 80.) czy performans „szalony poeta” Jiří’ego Fiala, którego sam buntowniczy styl życia mógł być widziany jako protest wobec władzy.

Przeczytaj trzy wiersze z Załącznika:

Vizma Belševica: The Notations of Henricus de Lettis in the Margins of the Livonian Chronicle

Edvard Kocbek: Microphone in the Wall

Knuts Skujenieks: To a Dandelion Blooming in November

Każdy z nich wyraża sprzeciw w innej formie. Spróbuj znaleźć te środki wyrazu i je zinterpretować.

Pytania pomocnicze w celu interpretacji tekstu:

Vizma Belševica: The Notations of Henricus de Lettis in the Margins of the Livonian Chronicle

Rolf Ekmanis pisze o wierszu Belševicy: “[The poem] juxtaposes intense, accusatory poetic comment with the pious thirteenth-century chronicle and tells the story of pillaging, burning, rape, and murder inflicted on a small nation by a large and powerful one in the name of an ideology – here, Christianity. (…) The Livonian Chronicle, known in the original Latin as Heinrici Chronicon Livoniae, is judged to have been written between 1225 and 1227 and describes mainly the progress of the German conquest of Livonia between 1180 and 1227. Although the events occur some eight hundred years ago, Belševica’s poeticized „notations” are conspicuously timely. To quote the Latvian poet and critic Gunars Saliņš, among the elements that lend Belševica’s story its remarkable contemporaneousness is <<the conspirational urgency with which her Henricus engages the reader. In this, Belševica’s conception differs strikingly from the ways in which similar historical material has been treated by most other Latvian poets. Whereas the traditional heroic epic ballade, no matter how splendidly written, tends to present the past as something memorable and yet remote and unredeemable, Belševica’s poem renders history with the immediacy of a news broadcast on a current political-and personal—crisis>>”

Co dla ciebie oznacza “pisanie notatek na marginesach”? Czy kiedykolwiek to robiłaś/eś, na przykład notując interpretację czytanego tekstu? Jakiego tekstu może dotyczyć pisanie takich notatek? Czym różnią się notatki w wierszu Belševicy od wersji „oryginalnej” i w jaki sposób krytykują system? W jaki sposób literatura pozwala na wyrażanie opinii innych, niż te zgodne z oficjalną wykładnią?

Edvard Kocbek: Microphone in the Wall

Edvard Kocbek: chrześcijański socjalista, który dołączył do ruchu partyzanckiego Tity. W 1952 roku popadł w niełaskę z powodu zbioru Fear and Courage, który zwierał rozważania na temat dylematów moralnych w działalności partyzanckiej (czego nie wolno było kwestionować w czasie rządów Tity). Przez kolejne dekady był nękany inwigilacja i objęty cenzurą. Opisuje swoją sytuację w wierszu „Microphone in the Wall”.

Przypatrz się, jak przestawiona jest cisza i głośne odgłosy w wierszu. Czy miałaś/eś kiedyś podobne doświadczenia, kiedy nakazano ci być cicho albo milczałeś, żeby coś udowodnić. Przemyśl to w kontekście tego fragmentu:

 “…my time has arrived,/ and I insult you, curse you,/you impostor, poisoner…” and „I am who I am”… How is that experience different from the one depicted in this poem? Consider also the historical circumstances of the poem. What is the revenge in the poem? In which sense can a poem be a revenge (think about the long term nature and re-interpretations of poetic texts, too)?   

Knuts Skujenieks: To a Dandelion Blooming in November

Jak już wspomniano wcześniej, Knuts Skujenieks tworzył poezję w czasie swojego pobytu w gułagu w latach 1963–1969. Jest to zupełnie inny rodzaj literatury buntu. Wiersz ten nie jest bezpośrednim protestem, jak dwa poprzednie. Jak pisał poeta (cytowany w Rejestrze): “The initial shock and protest gradually changed into a fight into prison within myself”.

W jaki sposób metafora kwitnącego mlecza wyraża wewnętrzną walkę? Co oznacza dom w sytuacji bycia więzionym? Jaki rodzaj oporu i buntu jest wyrażony w wierszu? Czy możesz odnieść to do własnego doświadczenia buntu? W jaki sposób ten wiersz byłby protestem, jeśli mógłby być opublikowany na Litwie w latach 70.?

Ćwiczenia:

• Jeśli znasz książkę Orwella rok 1984, spróbuj opowiedzieć, jak działał mechanizm propagandy?
• Napisz parodię wiersza propagandowego.
• Projekt grupowy: poszukaj magazynów, związków i organizacji w Rejestrze oraz w innych źródłach. Opowiedz o środowisku literackim w twoim kraju. W jaki sposób można było publikować swoje teksty? Z jakimi instytucjami trzeba było współpracować?
• Napisz wiersz lub krótką nowelę, która wyrażałaby bunt: wybierz temat (może być aktualny problem społeczny), który chcesz skrytykować i spróbuj wyrazić opór wobec niego.
• Spróbuj znaleźć współczesne przykłady “literatury buntu”. Zastanów się, co łączy te teksty z socjalistyczną literaturą buntu?

Załączniki: teksty

Verses in Remembrance of the Revolution

(fragment)

The autumnal mist in the walls of the street

was swiftly broken by metal files of automobiles,

and red banners, of which there were thousands,

above the heads of the crowd fused into a blazing fire,

and those were not long telescopes on the lookout tower,

nor was there hardly a bearded astronomer,

those were gun carriages of cannons, as Red Guardists sought

to tear down to its foundations the old order,

and on the horizon, on street pavement, and in poor soil,

as well as in the human palm,

they discovered the five-pointed star, which will shine

like the morning star from afar,

it was no dormant volcano that erupted and yet Europe

trembled,

and rattle did the windows of governments and departments,

it was no lava, which was flowing tepid all about in streams,

it was blood, blood, blood of humans,

to that polyphonic melody we listened with piety,

and fools in those days we did not believe,

thinking that all this was not at all possible,

that it was not force, but that it was a miracle,

and when overnight within reach

a new land suddenly emerged,

we thought it was a mirage.

(…)

[Źródło: Seifert, J. (1999). Early Poetry of Jaroslav Seifert. Northwestern University Press]

Axman

(fragment)

– Come on, blow down the capital, do not wail,

do not cry for any small shards!

If you hit around the fate,

the genteel peasantry screams –

the wide ax smiles.

[my own literal translation]

Engagement

(fragment)

I’ve been employed for too long

I don’t want to be employed anymore

I have also been employed too long

yes

with you

also with you

I am no longer employed

I am not employed either

yes yes, me neither

in vain, who was once employed

remains employed forever

[Źródło: http://cultural-opposition.eu/courage/individual/n25267]

If I was a rose…

(fragment)

If I was a street, dear, I’d be always pristine.

Every blessed night, in the light I would bathe.

And if one day tanks stomped their tracks upon me.

With a cry, the earth would collapse underneath me.

If I was a flag, dear, you’d never see me waving.

I’d be wrathful with all the wind around me.

I’d only be happy if they stretched me tightly.

So, I wouldn’t be the play-thing of all the winds (another version: the Eastern winds) around me.

[Źródło: https://lyricstranslate.com/en/ha-en-rozsa-volnek-if-i-was-rose.html#ixzz5ImLJpbKZ]

Adam Ważyk: Poemat dla dorosłych

14.

Pomstowali na rutyniarzy.
Pouczali rutyniarzy.
Oświecali rutyniarzy.
Zawstydzali rutyniarzy.
Przywoływali na pomoc literaturę,
pięcioletnią smarkulę,
którą trzeba wychowywać,
która powinna wychowywać.
– Czy rutyniarz jest wrogiem?
Rutyniarz nie jest wrogiem,
rutyniarza trzeba pouczać,
rutyniarza trzeba oświecać,
rutyniarza trzeba zawstydzać,
rutyniarza trzeba przekonać.
Trzeba wychowywać.

Zmienili ludzi w mamki.

Słyszałem mądry referat:
„Bez odpowiednio rozłożonych
bodźców ekonomicznych
nie osiągniemy postępu technicznego.”
Oto słowa marksisty.
Oto znajomość praw rzeczywistych,
koniec utopii.

Nie będzie powieści o rutyniarzach,
ale będą powieści o kłopotach wynalazcy,
o niepokojach, które wszystkich wzruszają.

Oto goły wiersz,
zanim obrośnie
w troski, kolory, zapachy tej ziemi.

15.

Są ludzie spracowani,
są ludzie z Nowej Huty,
którzy nigdy nie byli w teatrze,
są polskie jabłka niedostępne dla dzieci,
są dzieci wzgardzone przez występnych lekarzy,
są chłopcy zmuszani do kłamstwa,
są dziewczyny zmuszane do kłamstwa,
są stare żony wyrzucane z mieszkań przez mężów,
są przemęczeni, konający na zawał serca,
są ludzie oczerniani, opluci,
są odzierani na ulicach
przez zwykłych opryszków, dla których się szuka definicji prawnej,

są ludzie czekający na papierek,
są czekający na sprawiedliwość,
są ludzie, którzy długo czekają.

Upominamy się na ziemi
o ludzi spracowanych,
o klucze do drzwi pasujące,
o izby z oknami,
o ściany bez grzybów,
o nienawiść do papierków,
o drogi święty czas ludzki,
o bezpieczny powrót do domu,
o proste odróżnianie słowa od czynu.

Upominamy się na ziemi,
o którą nie graliśmy w kości,
o którą milion padł w bitwach,
o jasne prawdy, o zboże wolności,
o rozum płomienny,
o rozum płomienny,
upominamy się codziennie,
upominamy się Partią.

[Źródło: http://lewicowo.pl/poemat-dla-doroslych/]

Vizma Belševica:

The Notations of Henricus de Lettis in the Margins of the Livonian Chronicle

[Źródło: http://www.lituanus.org/1970/70_1_03.htm ]

Edvard Kocbek:

Microphone in the Wall

We are finally alone

you and I,

but (don’t even think

of taking it easy or resting

for your work is just now starting.

You will listen to my silence

which is loquacious

and draws you to the depth of truth.

Listen carefully now,

you beast with no eyes or tongue,

monster with ears only.

My spirit talks without voice,

shouts and screams inaudibly

with joy to have you here,

you Great Suspicion,

hungering for me to reveal myself,

My silence is opening books

and dangerous manuscripts,

lexicons and prophets,

ancient truths and laws,

stories of loyalty and torture.

There is no way you can rest,

you have to swallow this, gulp it down

though you arc already choking

and your car is exhausted.

You are unable to interrupt me

or say anything in return;

my time has arrived

and I insult you, curse you,

you impostor, poisoner,

desecrator, slave, satan,

machine, death, death.

You swallow your shame

and are condemned to listen

not to speak,

because you are a monster

with only ears

and a bellyful of treason;

no tongue or truth,

you are helpless, can call me neither weakling

nor powerful,

cannot utter words like „grace” or „despair,”

shout to me to stop

though you are burning with slavish rage.

I greet you, crippled creature,

am glad you are here

immured day and night,

you cursed extension of the Great Suspicion,

the diabolical belly of inhuman force

which is so feeble that it shudders day and night.

Now you evoke my power

my unified an undivided power,

I cannot plant someone else

in my place

I am who I am —

restlessness and searching,

sincerity and pain,

faith, hope, love,

your magnificent counter-suspicion —

you never can divide me,

make me your double,

catch me

lying or calculating.

You’ll never be the executioner of my conscience,

you don’t have a choice

bill to swallow my joy

or, at times, my sadness.

You, my enemy,

my infertile neighbor

so different and inhuman

unable to break loose

to become insane or to commit suicide,

I can tell

I wore you out,

your tail is between your legs

but this is only an outline.

of my revenge:

my true revenge

is a poem.

You will never know me,

your ears have no light,

will be hushed by the passage of time

while I am a tongue-flame

fire

that will never cease to bum

and scorch.

Tłumaczenie: 1977, Sonja Kravanja

Z: Embers in the House of Night

[Źródło: https://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poem/item/5160/auto/Mikrofon-v-zidu]

Knuts Skujenieks:

To a Dandelion Blooming in November

If you know you must bloom

Don’t ask if the time has come

Don’t ask if the time has gone

If you know you must bloom

Heed the voice coursing in you

When sap disturbs your roots

When your greenness torments you

Heed the voice coursing in you

Lift up your yellow crown

Muddle plans and calendars

Muddle rules, muddle minds

Lift up your yellow crown

With you, we feel we are home

You bloomed unasked

You bloom unasking

With you, we feel we are home

[Źródło: Knuts Skujenieks: Seed in Snow. Lannan BOA Editions, 2016, przetłumaczone przez Bitite Vinklers]

^[1] Źródło: https://www.marxists.org/archive/gorky-maxim/1934/soviet-literature.htm