COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Barbara Hegedüs

Punk

Punk oznacza zarówno gatunek muzyczny, jak i subkulturę. Punk pojawił się koło 1975-76 roku w Londynie i Nowym Jorku, wraz z uformowaniem się brytyjskiej grupy Sex Pistols i amerykańskiej Ramones, a także z rozpoczęciem kariery przez Patti Smith, „matkę punku”, która silnie wpłynęła na scenę środkowoeuropejską. Muzyka i niesiony przez nią światopogląd zaczęła być najpierw popularna wśród młodzieży, niezadowolonej z efektów kryzysu ekonomicznego i bezrobocia – chciano buntować się przeciwko normom społecznym, kulturowym i muzycznym. Ruch odrzucał kulturę popularną, konserwatyzm, kulturę hippisowską, a dążył do anarchistycznego porządku społecznego. Gniew, nonkonformizm, postawy wywrotowe i prowokacyjny ubiór stały się typowymi cechami punku. Muzykę punkową charakteryzują proste formy kompozycyjne i agresywne zachowanie na scenie.

Punk w krajach socjalistycznych

Pomimo środków ostrożności socjalistycznej władzy, ruch punkowy przeniknął do krajów Europy Środkowo-Wschodniej na przełomie lat 70. i 80. Pokolenie punkowców wychowało się w systemie socjalistycznym i brało jego istnienie za oczywistość. Jednocześnie, starsze pokolenia niechętnie odpowiadały na pytania o słuszność systemu i historię państwa. Młodzi punkowcy chcieli podważać istniejący porządek – odrzucali apolityczność starszego pokolenia, posłuszeństwo wobec władzy i państwową kontrolę. Szukali możliwości innego stylu życia. Ich prowokacyjny ubiór był podążaniem za zachodnimi wzorcami – nosili porwane ubrania, glany i znoszone skórzane kurtki. Popularne było noszenie irokezów i agrafek jako biżuterii.

Od początku władza widziała w tym ruchu zagrożenie “zachodnim chuligaństwem” i starała się kontrolować go na różne sposoby – próbowano dyskredytować zespoły i ich fanów w mediach, a koncerty były obserwowane przez agentów służby bezpieczeństwa. Swoich współpracowników próbowano umieszczać w zespołach czy bliskim im środowisku. Jeśli uznano to za konieczne, odwoływano koncerty, aresztowano publiczność i członków zespołu, a w skrajnych przypadkach stawiano ich przed sądem. Prowokacyjnie ubrana młodzież ryzykowała swoją przyszłą edukację, a nawet karierą – narażali się na ciągłe nękanie na ulicy i w szkole, ponieważ na każdym kroku kazano im się wylegitymować

Zespoły

Pomimo tego, że klimat polityczny lat 80. w Europie Środkowo-Wschodniej może być scharakteryzowany jako rozluźnienie, to ze względu na wywrotową postawę ruchu, grupy punkowe wciąż narażały się władzy. Pierwsze grupy w Polsce uformowano w 1978 roku: the Boors, Kryzys, Tilt i Deadlock w Warszawie, Speedboats w Trójmieście i Poerocks we Wrocławiu. Początkowo polski punk był silnie związany z artystyczną neoawangardą, klubami studenckimi i galeriami sztuki i nie wykazywał zainteresowania polityką. Punk stał się masowym ruchem w Polsce na początku lat 80., po wprowadzeniu stanu wojennego. Kilku założycieli ruchu wyemigrowało za granicę ze względu na narastającą kontrolę służb, a Brygada Kryzys została zespołem zakazanym z powodu obiekcji co do nazwy. Czechosłowacki zespół FPB używał kilku nazw scenicznych, aby zmylić tajnych obserwatorów.

W NRD władze uznały zajęcie się problemem punku za priorytet. Tajne służby wschodnioniemieckie, Stasi, regularnie obserwowały i przesłuchiwały muzyków, a także umieszczały swoich informatorów w środowisku. Grupa Planlos, założona w 1980 roku, była jedną z pierwszych punkowych zespołów w NRD. Jej lider Michael Boehlke opowiedział później w kilku wywiadach o ciągłym nękaniu przez służby. Schleim-Keim powstało w 1981 roku i współpracowało z innymi muzykami przy nagraniu pierwszego punkowego albumu w NRD: DDR von unten (NRD z dołu) w 1983. Album zdołano przedostać do Niemiec Zachodnich, gdzie odniósł pewien sukces, ale w samym NRD istniał tylko w formie kopiowanych kaset magnetofonowych. Stasi było świadome, że album jest tworzony, ale interweniowało dopiero po jego ukończeniu. Dwóch członków zespołu Schleim-Keim, Klaus i Dieter Ehrlich, zostało aresztowanych, a Dimitri Hegemann otrzymał zakaz opuszczania terenu NRD.

Władze nie oszczędziły też zespołu L’Attentat, założonego w 1983 roku. Dwóch członków grupy, lider Berndt Stracke i gitarzysta basowy Maik Reichenback, zostali aresztowani i skazani na karę więzienia. Dopiero po transformacji okazało się, że ich kolega z zespołu, Imad Majid, był odpowiedzialny za ich uwięzienie jako tajny współpracownik Ministerstwa Bezpieczeństwa.

W Związku Radzieckim punk stał się popularny najpierw na Litwie. Pierwsza grupa punkowa, Akla Zarna (Ślepa Kiszka), powstała w 1985 roku, ale w 1987 roku zmieniono nazwę na Inokentijs Marpls. Zespół i inni punkowcy byli wciąż nagabywani przez władzę: program telewizyjny o Inokentijs Marpls został ocenzurowany jeszcze w 1989 roku.

Pierwsze jugosłowiańskie zespoły punkowe założono w Słowenii (Pankrti, 1977) i Chorwacji (Paraf, 1976). Czechosłowacki punk zainicjowała grupa Extempore, z jej piosenką Libouchec, w której Mikoláš Chadima wykrzykuje przekleństwa, co doprowadziło do wściekłości socjalistyczną władzę, która próbowała doprowadzić do jego aresztowania. Z kolei koncert Energie G został przerwany, a zespół później rozwiązany ze względu na ciągłe nagabywanie przez służby.

Węgierski zespół Spions został utworzony w 1977 roku i w sumie wystąpił na 3 koncertach, z których 2 zostały przerwane pod pretekstem problemów technicznych). Lider grupy, Gergely Molnár, który później wyemigrował do Kanady, był pod ciągłym nadzorem – na przykład jego nauczyciel angielskiego dostał rozkaz, aby zadawać mu obszerne prace domowe, tak aby nie miał czasu na branie udziału w wywrotowych akcjach.

Muzyka zespołu Auróra została zakazana ze względy na antysystemowe słowa piosenek. Koncerty grupy Vágtázó Halottkémek (VHK) były wielokrotnie zamykane, a służby bezpieczeństwa miały pełne ręce roboty, pisząc obszerne raporty na temat członków zespołu.

Jedna z ciekawszych historii jest związana z grupą CPg (Come on Punk Group), pochodzącą z Szegedu i posiadającą wyjątkową umiejętność denerwowania władzy radykalnie antykomunistycznymi tekstami piosenek. Podczas jednego z koncertów publika rozerwała na kawałki kurczaka, który był wykorzystany jako rekwizyt. W reakcji na to członkowie zespołu zostali aresztowani i skazani na 2 lata więzienia za podżeganie. W 1984 roku członków Közellenség (Wróg Publiczny) spotkał podobny los – zostali skazani na więzienie za agresje i znieważenie państwa.

W Rumunii silna kontrola państwowa sprawiała, że kultura punkowa nie mogła się rozwinąć. Powstało kilka zespołów, na przykład Terror Art czy Antipro, ale jej członkowie byli od początku obserwowani, a niektórzy nawet torturowani w czasie przesłuchań.

W żadnym socjalistycznym państwie muzycy punkowi nie byli w stanie legalnie wydać swojej płyty. Rosyjskie zespoły Avtomaticheskiye udovletroriteli i Grazhdanskaya Oborona zyskały niezwykłą popularność, a wciąż nie były w stanie oficjalnie wypuścić płyty. Ich domowe nagrania były dystrybuowane w podziemiu – podobnie było w przypadku bułgarskiego zespołu Novi Tsvetya w 1979 roku.

Natomiast część “łagodniejszych” zespołów punkowych zaczęło być wreszcie tolerowanych przez socjalistyczne władze. Polski zespół Tilt wystepował na oficjalnych festiwalach, aż wreszcie grupie zezwolono na nagranie płyty. Węgierska grupa Bizottság (Komitet) składała się z artystów, którzy zastępowali złość i frustrację punku elementami humoru i groteski. Stali się tak popularni, że władze wreszcie zaakceptowały ich działalność, choć pod pewnymi kompromisami – musieli zmienić nazwę ze względu na niebezpieczną aluzję do Komitetu Centralnego (nowa nazwa brzmiała A.E. Bizottság – co miało się odnosić do Alberta Einsteina).

Pod koniec lat 80., w czasie pierestrojki ogłoszonej przez Michaiła Gorbaczowa, spięcia pomiędzy artystami i władzą stały się rzadkie. Takie umiarkowanie może zobrazować sukces radzieckiej grupy Zvuki My, grającej mieszankę alternatywnego rocka i post-punku, a której album został w 1989 roku wyprodukowany przez Briana Eno, byłego członka Roxy Music.

Sceny punkowe

Kluby

Możliwość grania koncertów punkowym zespołom oferowały alternatywne kluby. Koncert brytyjskiej grupy Raincoats, zorganizowany przez Henryka Gajewskiego 1 kwietnia 1978 roku w Galerii Remont w Warszawie, jest uważany za wydarzenie, które rozpoczęło popularność punku w Polsce. Remont zamknięto w 1979 roku, ale Gajewski otworzył nowy klub – Post Remont. Kiedy Gajewski zdecydował się na emigrację w kraju, podstawowym miejscem spotkań punkowców w Warszawie stał się klub studencki Hybrydy.

W Słowenii istniały trzy kluby, które skupiały środowiska punkowe (ich historię opisuje kolekcja FV 112/15). Disco Študent / Disco FV (1981-1983), Centrum Młodzieżowe Šiška (1983-1984) i Kersnikova 4 (K4) (1984-) regularnie grały muzykę taką jak hardcore punk, heavy metal i sety DJ-skie. Kluby te organizowały także performanse i występy grupy FV 112/15 oraz pokazy zespołu Borghesia  (prowadzonego przez Nevena Korda), uważanego za rodzaj punkowego teatru.

W Czechosłowacji zespołom punkowym pozwolono grać na Praskich Dniach Jazzu, organizowanych w maju i listopadzie 1979 roku. W późniejszym czasie powstało wiele nowych zespołów, zainspirowanych występami festiwalowymi. Pod koniec lat 80. władze przypuściły jednak nowy atak: niektóre zespoły zostały zakazane i umieszczone na czarnej liście, a punkowcy byli prześladowani zarówno przez policję, jak i media. Jednak ruchu nie dało się zatrzymać i powstawało coraz więcej grup, także poza stolicą (F.P.B, Visaci Zamek, Plexis, Zóna A).

Klub The Fekete Lyuk (Czarna dziura) otwarto w 1988 roku i było to najważniejsze miejsce dla grup alternatywnych w Budapeszcie na przełomie lat 80. i 90. Stał się kultowym miejscem, ponieważ oferował poczucie wolności, pomimo ciągłej obecności policji. Na scenie tego klubu prezentowano różne gatunki muzyczne, w tym także scenę punkową, która przeniosła się tutaj po tym, jak zamknięto klub Kipest. Regularnie występowały tu takie zespoły jak Auróra, VHK, Trottel, Hisztéria czy Bizottság.

Magazyny, fanziny, kolekcje

Fanziny to amatorskie gazetki tworzone przez fanów filmu, muzyki czy literatury. Pierwszy fanzin w Polsce, zatytułowany QQRYQ, został założony przez Piotra “Pietię” Wierzbickiego w 1985 roku. Pierwsza i druga edycja nie była dużym sukcesem, ale już trzeci numer został wydany w 50 kopiach, a pismo zyskało wielu czytelników i współpracowników (redaktorów i dystrybutorów). Razem z Anteną Krzyku z Wrocławia, QQRYQ wkrótce stało się jednym bardzo wpływowym magazynem o hardcore punku w Polsce. Wierzbicki zgromadził także bardzo obszerną prywatną kolekcję, zawierającą kasety, artykuły i fanziny z lat 80.

Album artystyczny Polski punk 1978-1982 zawiera zdjęcia, fanziny, ulotki i notatki na temat najważniejszych osób pierwszej fali polskiego punku. Polski punk, wydany w 1000 kopii przez fotografkę Annę Dąbrowską-Lyons w 1999, został natychmiast całkowicie wyprzedany. Planowane jest drugie wydanie albumu w 2018 roku.

Substitut w Berlinie jest największym archiwum o subkulturze punkowej w NRD. Zostało założone przez Michaela Boehlke, członka zespołu Planlos. Substitut zawiera piosenki, plakaty, ulotki, teksty piosenek, grafiki i typowe stroje punkowe.

Kolekcja plakatów Tamása Szőnyei zawiera dokumenty o alternatywnym stylu życia na Węgrzech w latach 80., dotyczące szczególnie nowej fali i ruchu punkowego.

Historyczne dokumenty z życia punkowego mogą być też znalezione w kolekcji Ferenca Kálmándy, jak i zbiorach historyka Gábora Klaniczay.

Kolekcja fotografii w Fortepanie, zawierająca zdjęcia dokumentujące XX wiek, to niezwykle cenny zbiór. Znajdują się tam również liczne fotografie undergroundowego życia codziennego i ruchu punkowego.

Wystawy

Dziennikarka i fotografka Anna Dąbrowska-Lyons była uczestniczką środowisk punkowych w Polsce. Jej portrety punków z pierwszej fali były pierwszy raz pokazywane w Warszawie w 1983 roku.

Zdjęcia Dąbrowskiej pokazują emocje na twarzach i punkową atmosferę, a nie tylko świat zewnętrzny i wygląd tego środowiska. Fotografie zostały zebrane w albumie Polski Punk 1978-1982.

Z kolei wystawa Fuck 89 w alternatywnym centrum Ada, prezentowała warszawski ruch anarchistyczno-punkowy czasu przełomu lat 80. i 90. Wystawa zawierała zdjęcia, ulotki, broszury i fanziny. Towarzyszyły jej koncerty, dyskusje, warsztaty i pokazy filmowe.

Wystawa Warsaw Punk Pact odbyła się w Lipsku w 2017 roku, a na celu miała uczczenie 40 lat punku w Europie Południowo-Wschodniej.

Wystawa ostPUNK! – too much future została otwarta w 2005 roku w Berlinie, a później została pokazana także w Dreźnie i Halle. Scenariusz ostPUNK! został napisany przez Michaela Boehlke i Henryka Gericke, byłego lidera zespołu Leistungsgleichen. W 2007 roku wyprodukowano film dokumentalny o tym samym tytule (we współpracy z Carsten Fiebeler), w którym sześciu punków opowiada historię swojego życia.

W marcu 2018 roku w Rijece została zorganizowana wystawa przez chorwacki zespół punkowy Paraf. Dziennikarz Velid Dekić zebrał wiele zdjęć, okładek albumów i innych dokumentów, dotyczących zespołu. Graffiti wykonane przez grupę w 1977 roku na jednej z klatek schodowych w Rijece zostało uznane za zabytek kultury.

Punk wiecznie żywy!

Pod koniec lat 80. potrzeba buntu stała się mniejsza, a subkultura punkowa przestała być tak atrakcyjna. Jednak punk wciąż był obecny w Europie Środkowo-Wschodniej – już nie jako ruch polityczny, a jako gatunek muzyczny, często łączony z innymi trendami (rock, metal, hardcore, rap, itd.).

Ćwiczenia: Courage i przegląd filmowy

Zapoznaj się z pierwszym obiektem w kolekcji plakatów Tamása Szőnyei!

Kim była Anna Frank i co reprezentował slogan „No future” („Bez przyszłości”)?

Obejrzyj dokument Bp underground do 11 minuty i odpowiedz na pytania!

a.) Jak władza reagowała na scenę punkową w latach 80.? A jak środowisko odnosiło się do władzy?

b.) Jakie były relacje pomiędzy skinheadami i punkami?

c.) Jaki był typowy wygląd punka?

d.) Kim był Péter Erdős, wymieniony w piosence zespołu CPg?

Obejrzyj jeszcze raz film Bp Underground od 8. minuty. Przygotuj krótką prezentację o Fekete Lyuk!

Co oznaczał bunt poprzez muzykę w Rumunii (jednym z najbardziej represyjnych systemów Bloku Wschodniego)? Zapoznaj się z osoba Andrei Partoș w rejestrze COURAGE.

Prawda czy fałsz? Znajdź odpowiedzi w rejestrze COURAGE. Jeśli odpowiedź jest błędna, postaraj się odnaleźć prawidłową.

Wystawa Infernal golden age wzięła swoją nazwę od piosenki zespołu ETA.

Historyk Gábor Klaniczay uważa, że najciekawsze momenty z nowej fali na Węgrzech nie były dokumentowane przez jej członków, dlatego najwięcej na ten temat można znaleźć w aktach służby bezpieczeństwa.

Na ulotce zespołu Kryzys Romansu znajduje się symbol anarchistyczny.

Film krótkometrażowy I Could live in Africa jest o punkowym zespole Izrael.

Na początku lekcji:

Posłuchaj kilku piosenek punkowych w obcych językach (np. „UMCA” CPg, nagranie koncertowe VHK, „Kinderkrieg” L’Attentand, “J.M.K.E.” Tere Perestroika). Co te piosenki mówią o nastawieniu wykonawców do otaczającej ich rzeczywistości?

Jak wyglądał „typowy” punkowiec?

Jakie inne subkultury znacie, poza punkiem?

Co to dokładnie znaczy „anarchia”?

Przeciwko czemu można się dzisiaj buntować?