COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: György Mészáros

Religia, kościoły (wspólnoty) i system socjalistyczny

„Religia jest opium dla ludu”. To jedna z najbardziej znanych sentencji Karola Marksa, ale jest często cytowana w sposób niekompletny i bez kontekstu. Marks chciał zbadać, jak religia działa jako ideologia, która pomaga zaakceptować hierarchicznej struktury społeczeństwa. Później ta filozoficzna analiza została wykorzystana dla uzasadniania polityki socjalistycznego reżimu przeciwko religii i Kościołom. Prawdą jest, że jednym z założeń takiej polityki jest ideologia ateistyczna, która uważała religię za przeszkodę w budowaniu społeczeństwa socjalistycznego. Jednak z drugiej strony, polityka antyreligijna nie była związana tylko z określoną ideologią, a z szerszym kontekstem historycznym i społecznym. Jako powody trzeba tu wymienić:

• Wpływ Związku Radzieckiego (nacisk na politykę antykościelną, lub jak w przypadku Rumunii: budowanie dobrych relacji z Kościołem prawosławnym)
• Wysokie społeczne i polityczne wpływy niektórych Kościołów, a także posiadanie przez nie obszernych własności przed 1945 rokiem (zgodnie z „ekonomią socjalistyczną” państwo znacjonalizowało majątek kościelny)
• Chęć wpływania na przekonania zwykłych ludzi (szczególnie klasy pracującej)
• Potrzeba wytworzenia nowych elit skłonnych do współpracy

Działania przeciwko wspólnotom religijnym były więc podejmowane nie tylko z powodów ideologicznych, ale też politycznych. Taka interpretacja jest uzasadniona faktem, że stosowano bardzo różne strategie wobec religii i Kościołów w różnym czasie i w różnych lokalnych kontekstach. Nie jest możliwe, aby wskazać tylko jeden model w całym regionie. Na przykład w Rumunii po 1947 roku partia komunistyczna uważała Rumuński Kościół Prawosławny za swojego sojusznika, który mógłby pomóc w utrzymaniu dobrych stosunków ze Związkiem Radzieckim, za pomocą kontaktów Kościoła Rumuńskiego i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Takie kontakty były też pomocne w szerzeniu ideologii komunistycznej. Z drugiej strony, Kościół katolicki (w Rumunii i innych krajach) był postrzegany jako polityczne ramię Watykanu i był poddawany silnym prześladowaniom. Władze stosowały różne strategie ze względu na to, że wspólnoty mocno się od siebie różniły. Kościół katolicki miał swoje kierownictwo poza państwem, a Papież uważany był za jednego z najważniejszych wrogów reżimu. Różne katolickie zakony (jezuici, franciszkanie, salezjanie, itd.) również miały swoje centra we Włoszech czy innych państwach, a przez to niosły zagrożenie „Zachodnich wpływów”. Kościoły protestanckie nie były scentralizowane, z kolei Kościoły prawosławne miały własne patriarchaty narodowe.

Z kwestią religii w socjalizmie wiąże się wiele interesujących problemów. Zbiory chorwackich służb bezpieczeństwa dotyczące wspólnot religijnych ukazują podżeganie do nienawiści etnicznej jako „wrogą działalność” Kościoła. Pomimo że jest to bez wątpienia przerysowany opis tego, co naprawdę działo się w kościołach, to prawdą jest, że różnice etniczne i religijne były bardzo często ze sobą powiązane. Kwestia mniejszości tureckiej w Bułgarii stanowi przykład takich powiązań, ale pokazuje też, jak bardzo zmieniała się polityka państwa wobec określonych grup.

Pomimo istotnych różnic w poszczególnych krajach, można wymienić kilka typowych strategii w podejściu reżimu i kilka typowych strategii radzenia sobie z represjami przez wspólnoty religijne. Radzenie sobie w systemie socjalistycznym jest częścią szerszej historii oporu kulturowego, w którym środowiska religijne odegrały istotną rolę we wszystkich państwach. Celem tej lekcji jest pomóc ci zrozumieć, jakie było typowe podejście władzy socjalistycznej do religii i wspólnot religijnych, a także lepiej poznać różne formy oporu kulturowego, które te wspólnoty praktykowały.

Kontrola i restrykcje

W każdym z europejskich krajów socjalistycznych istniały mechanizmy silnego kontrolowania środowisk religijnych i ograniczania ich działalności. Większość majątku kościelnego została znacjonalizowana, działalność edukacyjna została ograniczona, prasa kościelna była kontrolowana, a hierarchowie kościelni byli obserwowani. Ograniczanie władzy organizacji religijnych w kwestiach publicznych (takich jak edukacja czy własność) było przez władzę prezentowane jako projekt modernizacyjny, który miał oddzielać państwo od Kościoła. Jednak w rzeczywistością państwo i partia sprawowały bardzo silną kontrolę nad wspólnotami religijnymi i pozwalały na niewielką autonomię. Zamiast oddzielać państwo i religię, władza po prostu kontrolowała organizacje religijne. Wolność jednostki do praktykowania religii również była ograniczana. Typową restrykcyjną polityką była delegalizacja niektórych wspólnot. Kościół greckokatolicki w Rumunii został pod przymusem przyłączony do Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego (zobacz historię Cornea Doina). Zakony katolickie (jezuici, franciszkanie, salezjanie): wspólnoty zakonnic i mnichów zostały zakazane w Czechosłowacji i państwach radzieckich. Mniejsze Kościoły i ruchy (często postrzegane jako sekty) również zostały zdelegalizowane (na przykład grupa Uniwersalne Białe Bractwo w Bułgarii). Na Węgrzech tylko trzem męskim zakonom (benedyktyni, franciszkanie i pijarzy) i jednej kobieciej wspólnocie (Siostry Notre Dame) pozwolono dalej działać. W innych krajach, jak w Polsce czy republikach Jugosławii, zakony mogły dalej funkcjonować, ale z pewnymi ograniczeniami (na przykład nie mogły prowadzić szkół). Państwowe służby bezpieczeństwa często obserwowały i kontrolowały wspólnoty religijne, a ich „niebezpieczna” działalność była spisywana. Przykładem takiego postępowania może być Chorwacja (archiwa Państwowych Służb Bezpieczeństwa). Węgierskie Służby Bezpieczeństwa rekrutowały szpiegów spośród liderów religijnych i tworzyły pełną strachu atmosferę, w której nie wiadomo było, czy inni członkowie wspólnoty nie pisali dla państwa raportów ze spotkań i rozmów. Inne, mniej drastyczne mechanizmy kontroli były później rozwijane w niektórych krajach. Wraz z wyborem Jana XXIII na papieża, Watykan zmienił swoją politykę i próbował współpracować z państwami socjalistycznymi: takie nowe podejście nazwano Ostpolitik („polityka wschodnia”). Przykładem konsolidacji jest Komisja do spraw Religii Rady Miejskiej Vinkovci, która śledziła aktywność religijną, a w późniejszym czasie działała na rzecz dialogu pomiędzy Kościołem i państwem.

Trzeba jednak pamiętać, że w innych państwach (szczególnie w Związku Radzieckim) represje pozostały wciąż silne. Niektóre wyznania zostały zakazane i włączone do innych wspólnot (jak wspomniani już grekokatolicy w Rumunii lub pentekostaliści, którzy zmuszeni zostali do dołączenia do baptystów na Litwie) albo uznane za nielegalne sekty.

W kilku państwach władza kontrolowała nie tylko wyznanie, ale też działalność biskupów katolickich. Na Węgrzech, dla każdego biskupa państwo mianowało kontrolującego go funkcjonariusza z Państwowego Biura do spraw Kościoła. W katolickim slangu mówiło się o nich „wąsaci biskupi” (katoliccy księża zazwyczaj nie mieli wąsów w tamtych czasach, więc takie określenie podkreślało, że państwowy funkcjonariusz był osobą świecką, która zarządzała diecezją jak biskup).

Poza kontrolowaniem Kościołów, partia prowadziła antyreligijną propagandę, przedstawiając Kościoły, ich przywódców i same przekonania religijne w niekorzystnym świetle – jako despotyczne i wykorzystujące wiernych. Kilka przykładów antyreligijnej propagandy sowieckiej można znaleźć tutaj.

Prześladowania

Kontrola i prześladowania szły ramię w ramię, chociaż różnica między tymi dwoma formami opresji nie jest łatwa do zdefiniowania. Wyroki śmierci, zabójstwa, wyroki i tortury przywódców religijnych czy prominentnych członków wspólnoty zdecydowanie muszą być uznane za prześladowania. Niektórym mechanizmom kontroli, opisanym wcześniej, towarzyszyły oczywiste prześladowania. Tak było w przypadku włączania transylwańskiego Kościoła greckokatolickiego do Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego, albo likwidacja zakonów religijnych w Czechosłowacji i na Węgrzech z deportacjami, przesiedleniami, wyrokami. Przywódcy religijni byli często skazywani w pokazowych procesach, a najbardziej znane z nich to procesy Józsefa Mindszenta na Węgrzech i Alojzije Stepinaca w Chorwacji. Mindszenty był silnym i bezkompromisowym przeciwnikiem reżimu socjalistycznego i stał się symbolem oporu dla wielu wspólnot religijnych.

Jawne prześladowania były częstsze w pierwszych latach Bloku Wschodniego, w latach 50. w większości krajów. Księża i przywódcy religijni byli więzieni, torturowani, deportowani i atakowani na ulicy, jak słoweński arcybiskup Anton Vovk, którego komunistyczni działacze polali benzyną i próbowali publicznie spalić na dworcu kolejowym w 1952 roku. W późniejszym czasie prześladowania w niektórych krajach wciąż pozostały drastyczne, szczególnie w krajach Związku Radzieckiego, a egzekucje, zabójstwa i wyroki zdarzały się nawet w ostatnich latach ery socjalizmu, jak zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki w 1984.

Współistnienie i współpraca

Pomimo restrykcji i groźby zakazu, wspólnoty religijne funkcjonowały w czasach socjalizmu. Niektóre wspólnoty były w stanie znaleźć sposób na przetrwanie, a niektóre nawet współpracowały z władzą. Nawet w tak ciężkich warunkach szukano próbowano znaleźć nić porozumienia, czego dowodem jest na przykład list (z 1959 roku) litewskiego księdza, ojca Aliulisa.

Ojciec Aliulis Vaclovas

Strategie przetrwania obejmowały takie działania jak:

• dalsze prowadzenie działalności funkcjonujących instytucji (kościołów, szkół, wydziałów teologicznych, akceptowanych organizacji kościelnych);
• zachowanie pamięci i archiwizacja dokumentów (Archiwum Kościoła Anglosaskiego czy Emilian Cioran w Rumunii)
• prowadzenie legalnej działalności wydawniczej;
• budowanie nowych kościołów i odnawianie starych (jak Czarny Kościół w Sybinie).

Czarna Wieża i Czarny Kościół w Braszowie: widok panoramiczny ze Wzgórza Warthe, 1936. Credits: https://orasulmemorabil.ro/biserica-neagra-4)

Ostatnia wymieniona kolekcja opowiada ciekawą i długą historię traktowania religii przez system socjalistyczny, co obejmuje strategie takie jak restrykcje, kontrolę, tolerowanie i współpracę. Ta historia jest również bardzo rzadkim przykładem tego, że władza pozwoliła mniejszości narodowej na inicjatywę i na łączenie wątków religijnych i etnicznych.

Niektórzy przywódcy religijni szli dalej niż przetrwanie i współistnienie z systemem i decydowali się na współpracę z nim (z partią komunistyczną czy władzami państwowymi). W wielu państwach (Polsce, Czechosłowacji, na Węgrzech i częściowo w Jugosławii) starano się tworzyć wspólnoty katolickie, lojalne wobec władzy, które miałyby być opozycją dla Watykanu i lokalnych biskupów. Księża, którzy brali udział w takich organizacja, mieli różne powody: niektórzy byli zwolennikami części ideałów komunistycznych; inni mieli kontakt z partią w czasie II wojny światowej; jeszcze inni zostali do tego zmuszeni szantażem lub torturami, albo z chęci przeciwstawienia się swoim biskupom. Wielu zdecydowało się na współpracę, uważając, że jest to kompromis, który pozwoli na zachowanie pewnej autonomii i dalsze funkcjonowanie Kościoła.

Inną metodą współpracy było zostanie tajnym agentem służby bezpieczeństwa wewnątrz Kościoła. Po latach okazało się, że kilku przywódców kościelnych było tajnymi agentami. Według Archiwum Węgierskiej Służby Bezpieczeństwa w sumie 1799 agentów działało w strukturach kościelnych, a „około 1970 roku ponad 60 procent węgierskiego episkopatu było informatorami, przy czym minimum 80 procent arcybiskupów wybranych po 1969 roku było agentami”. Szilárd Keresztes, grekokatolicki biskup od 1988 do 2007 roku, działał wcześniej jako współpracownik służby bezpieczeństwa.

Takie kontrowersyjne informacje wywołały w Kościele i całym społeczeństwie wielkie dyskusje, na temat tego, jak poradzić sobie z przeszłością podzielonych wspólnot religijnych. Ich członkami były zarówno osoby prześladowane, jak i te, które przyczyniły się do tych prześladowań. Niektórzy przeciwstawili się próbom wymuszenia współpracy (na przykład Aurel Cioran).

Opozycja i bunt

Kardynał József Mindszenty, arcybiskup Ostrzyhoma

Przykłady oporu i sprzeciwu były już wcześniej wspomniane. Ludzie skazani, torturowani czy zamordowani (jak Mindszenty czy Popiełuszko) zostali symbolami oporu wobec władzy.

Ksiądz Jerzy Popiełuszko (zdjęcie: Erazm Ciołek)

W czasach prześladowań i ostrych restrykcji, wiele środowisk religijnych i ich przywódcy kontynuowali swoją działalność nielegalnie. Tajne funkcjonowanie stało się normą dla wielu wspólnot (na przykład dla młodzieżowej Kongregacji kalwinistycznej na Węgrzech). Zakonnicy i siostry zakonne prowadzili spotkania w swoim gronie, a z innymi wiernymi (między innymi z młodzieżą, co było im zabronione) organizowano zgromadzenia w ukryciu. Istniały tajne sieci współpracy, które organizowały publikacje wydawnictw czy wyjazdy na rekolekcje (oficjalnie aranżowano jako turystyczne wycieczki). Te sieci często miały kontakt z innymi wspólnotami za granicą, od których otrzymywały pomoc. Często nawiązanie kontaktu z Zachodem było bardzo trudne. Ciekawym przykładem kreatywności działaczy religijnych jest lalka Doiny Cornei, która służyła do przemycania nielegalnych tekstów opisujących sytuację Kościoła grekokatolickiego w Rumunii.

Lalka Doiny Cornei w Muzeum Syhot. Źródło: Kolekcja UB w Rejestrze COURAGE, Autorka: Cristina Petrescu

Doina Cornea. Źródło: http://epochtimes-romania.com/news/doina-cornea-intotdeauna-vine-o-generatie-care-spala-pacatele-generatiei-anterioare—63704

Wiele tajnych wspólnot wciąż aktywnie działało, tak jak wspomniane już Uniwersalne Białe Bractwo czy mniejszość turecka w Bułgarii (które walczyło o religijne, ale też ludzkie prawa).

Narodziły się także nowe środowiska. Na Węgrzech pojawił się tajny zakon cysterek, założony przez Ödöna Lénárda i Ágnes Tímár, a także wspólnota z Bokor, prowadzona przez pijara György Bulányi. Wspólnota z Bokor była dużą i ważną zbiorowością, praktykująca wiarę katolicką w ramach bliskiej społeczności. Ponadto, działała ona w opozycji wobec hierarchii kościelnej i Stolicy Apostolskiej.

György Bulányi w 1968, w roku kiedy napisał swoje wielkie dzieło „Szukaj Państwa Bożego!”/Keressétek az Isten Országát! – KIO.

Wielu z działaczy wspólnot religijnych spędziła lata w więzieniu; byli też przymusowo przesiedlani, a nawet traceni. Ödön Lénárd, współzałożyciel zakonu cystersów w Kismaros spędził bardzo dużo czasu w więzieniu, a jego korespondencja z bratem pokazuje niesłabnący upór więźnia.

Opozycja była wspierana przez zagranicznych sympatyków. Księża na emigracji starali się wpłynąć politycznie na środowiska religijne i promować prawa religijne w kraju. Jednak takie wysiłki nie zawsze były mile widziane przez członków samych wspólnot, jak pokazuje przykład organizacji Działanie Światła z Łotwy. Jej aktywność z zagranicy była krytykowana przez niektórych wiernych i kler, którzy obawiali się, że takie wpływy mogą być użyte przez władzę do prześladowań i wprowadzenia silniejszej kontroli.

W późnym socjalizmie pojawiły się oddolne ruchy religijne, takie jak Ruch Odnowy w Duchu Świętym czy Focolari. Wspólnoty te nie były krytykowane przez biskupów, aczkolwiek pozostawały raczej niezależne od hierarchii kościelnej. W ramach swojej autonomicznej działalności stanowiły dobrą przestrzeń dla działań kontrkulturowych. Węgierska kolekcja Istvána Kamarása daje wgląd w życie takiej wspólnoty i atmosferę lat 80.

Potajemnie tworzone i dystrybuowane publikacje religijne były powszechną metodą oporu kulturowego. Dobre przykłady religijnych wydawnictw podziemnych znajdują się w kolekcji słowackiego samizdatu i Prasy Katolickiej na Litwie. Ze względu na wysoki poziom publikacji, religijne wydawnictwa podziemne przyciągały uwagę nie tylko członków wspólnoty, ale też inteligencji. Na przykład w gazecie Rūpintojėlis ukazywały się artykuły dotyczące kultury, taki jak tekst o rozwoju literatury na radzieckiej Litwie. Istniały też inne inicjatywy, które dobrze pokazują relacje między opozycyjną inteligencją i ruchami religijnymi.

Na Litwie ojciec Stanislovas stworzył miejsce, które przyciągało mnóstwo ludzi ze środowisk inteligenckich. Historyczny charakter miejsca w połączeniu z filozoficzną atmosferą sprawiało wrażenie alternatywnej rzeczywistości w socjalistycznym świecie.

Ojciec Stanislovas

Taki niebezpośredni sposób oporu wobec władzy miał wiele form. Dobrym przykładem z Polski są Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej i Duszpasterstwa Środowisk Twórczych, które oferowały alternatywną przestrzeń dla działań kulturowych i były namiastką swobody.

Wydarzenia religijne często oferowały możliwość do wyrażenia sprzeciwu wobec władzy. Spotkanie młodzieży Nagymaros na Węgrzech jest tego dobrym przykładem. Wydarzenie to miało czysto religijny charakter, bez odniesień politycznych, a jednak jego przekaz był zupełnie inny od propagandy partyjnej i państwowej oferty kulturalnej dla młodzieży.

Ćwiczenia:

• Sprawdź wyniki wyszukiwania dla wyrażenia „aktywizm religijny” w Rejestrze COURAGE i spróbuj znaleźć przykłady różnych strategii, zaprezentowanych na lekcji: opozycja i opór (sekretne spotkania, tajne wspólnoty, religijne wydawnictwa podziemne, męczeństwo, komunikacja z zagranicą, organizacja ruchów opozycyjnych); „miękka” opozycja (niebezpośrednia opozycja, aktywność artystyczna, archiwizacja i dokumentacja); poddanie się i współpraca (organizacje religijne zaprzyjaźnione z reżimem, szpiegowanie wewnątrz wspólnot religijnych, wykonywanie poleceń władzy); „miękka” współpraca i współistnienie (komunikowanie się z państwem i partią, dialog).
• Spróbuj znaleźć religijnych publikacji z Twojego kraju w Rejestrze. Zrób krótką prezentację o różnych publikacjach, wykorzystaj także to, czego się nauczyłeś w czasie lekcji o publikacjach podziemnych.
• Przeczytaj historię Czarnego Kościoła w Rejestrze i przedstaw różne strategie reżimu i samej wspólnoty.
• Zadanie grupowe: Niech każdy uczeń wcieli się w jedną z postaci omówionych w czasie lekcji (np. prześladowany mnich, współpracownik, męczennik, przywódca religijny, który chce pokojowego współistnienia z reżimem) i odegrajcie dyskusję o negatywnych i pozytywnych aspektach różnych strategii wobec władzy socjalistycznej.
• Projekt grupowy: zbierzcie informacje o działalności opozycyjnej środowisk religijnych w Waszym kraju i stwórzcie wspólnie pomnik opozycji religijnej. Pomniki mogą mieć różną formę: pracy artystycznej, celebracji, wykładu, dyskusji, wystawy czy przedstawienia.

Games