COURAGE

łączymy kolekcje

Opracowanie: Károly Kiss

Odwaga cywilna: Samizdat (wydawnictwa podziemne) jako środek i forma oporu społecznego w czasach socjalizmu

Czas i miejsce, definicje

Scenariusz lekcji skupia się na publikacjach podziemnych (samizdat) i ich roli na obszarze bloku socjalistycznego (Związku Radzieckiego i krajów Europy środkowo-Wschodniej) od lat 50. do 80. Samizdat to polityczne i artystyczne prace literackie, publikowane z pominięciem cenzury, niezależnie od państwa i pomimo przeszkód stwarzanych przez służby. Pojęcie zostało wprowadzone przez rosyjskiego poetę Nicholasa Glazkova, który połączył dwa rosyjskie słowa: “samodzielnie” i „wydawać”.

Cel mono-partyjnego państwa: osiągnięcie całkowitej kontroli nad mediami i polityką kulturalną

W krajach socjalistycznych państwo ingerowało we wszystkie sfery życia człowieka, a więc także w twórczość intelektualną. Od Polski po NRD, od Węgier po Bułgarię, nowe dzieła i idee kulturowe były dostępne tylko za pośrednictwem kontroli państwa. Partyjna telewizja i radio, państwowa prasa i wydawnictwa, jak i cenzura – wszystko to sprawiało, że ludzie zaczynali stosować autocenzurę: używali języka, który był zgodny z ideologią państwową, aby uniknąć kłopotów. Państwowa propaganda czasem stosowana była ostrzej, a czasem łagodniej – w zależności od odbiorców. Szefostwo cenzury mianowane było przez państwo, dzięki czemu trzymano całkowita kontrolę nad kulturalnym i duchowym życiem społeczeństwa[1].

Twórcy samizdatu i poczucie wolności

Samizdat dawał możliwość szerzenia wartości demokratycznych i idei intelektualnych, a także uczestnictwa w kulturze podziemnej, alternatywnej dla oficjalnych wzorów państwowych. Wydawcy samizdatu uważali, ze wolność myślenia i debaty to niezwykle ważne wartości. Samizdat^[2] był tworzony przez ludzi, dla których kwestia WOLNOŚCI była podstawową wartością. Decydowali się na to pod wpływem określonych wydarzeń (rewolucja w Berlinie, stłumienie powstania na Węgrzech w 1956, inwazja na Pragę w 1968, ruchy studenckie w 1968, rozwój Solidarności w latach 80., itd.), jako reakcja na długotrwałe i nieustające prześladowania (system Ceausescu w Rumunii, era Honeckera w NRD czy Kádára na Węgrzech), albo było to powodowane indywidualną chęcią do działania ludzi, inspirujących się studiami, literaturą czy rozmowami z innymi działaczami. Ci ludzie uważali, że wolność jest ważniejsza niż spokojne życie w dyktaturze.

Samizdat sprawiał, że możliwe było wyrażanie własnej opinii – innej niż ta, którą forsowała włada. Była to też szansa na przekazanie innych wartości, krytyczne myślenie i tworzenie kultury alternatywnej. Pisanie w samizdacie dawało możliwość indywidualnego tworzenia tekstu. W środowisku kultury podziemnej pisanie samizdatu stało się prestiżem. Dzięki takiej działalności wzrastało poczucie wspólnoty. Funkcjonariusze państwa poświęcali podziemnej działalności podziemnej wiele uwagi, ponieważ stwarzała możliwość utworzenia się opozycji politycznej, która wcześniej nie istniała. Samizdat krytykował socjalistyczne państwa, niszcząc strategię partii, które chciały całkowicie kontrolować kanały komunikacji. Samizdat tworzył drugi obieg wymiany informacji, który omijał państwo i pozwalał na swobodną wymianę myśli.

Reakcja władzy na publikacje podziemne

Reakcja reżimu  na zjawisko samizdatu była mocno zróżnicowana w różnych krajach i w poszczególnych dekadach.

W erze stalinizmu i zaraz po niej (lata 50. i 60.), władza prześladowała twórców publikacji i przeprowadzała akcje odwetowe. W latach 70. i 80. działania przeciwko ideom opozycyjnym stały się bardziej umiarkowane, a przejawy oporu można było zaobserwować w życiu codziennym. Ponieważ państwa socjalistyczne głosiły idee pokojowego współistnienia z państwami socjalistycznymi, zaczęto stosować mniej radykalne sposoby walki z opozycją, żeby nie narażać się na krytykę Zachodu. Na przykład na Węgrzech w drugiej połowie lat 80. brutalne interwencje policji stały się rzadkością (podczas gdy jeszcze w latach 70. w całym regionie były na porządku dziennym). Bálint Nagy, jeden z twórców samizdatu, pisał: “Taka była strategia propagandy, nie kontynuowali tego wielkiego straszenia”. Z drugiej strony, zasięg, odbiorcy i znaczenie wydawnictw podziemnych było różne w całym Bloku Wschodnim. Władze poszczególnych państw w różnym stopniu stosowały represje wobec osób myślących odmiennie. Samizdat był też bardziej popularnych w jednych krajach, a mniej w innych. Na przykład na Węgrzech najpopularniejsza gazeta podziemna, Beszélő (Mówca), był wydawany w 2000 kopiach, podczas gdy w Polsce Solidarność przygotowywano w 500.000 egzemplarzach. Z kolei władze NRD, Czechosłowacja i Rumunia aż do transformacji stosowały silne represje wobec środowisk opozycyjnych, co silnie utrudniało dystrybucję prasy podziemnej.

W jaki sposób państwo odpowiadało na tworzenie samizdatu?

Twórcy samizdatu byli stale obserwowani, a często byli też przesłuchiwani i prześladowani przez policję (np. byli podsłuchiwani, zatrzymywani kilka razy dziennie, a ich współpracownicy okazywali się czasem agentami służb bezpieczeństwa). Bardzo często stosowano też prowokacje policyjne (wywoływanie bójek, pomówienia, podżeganie), co pozwalało władzy na traktowanie opozycjonistów nie jako działaczy politycznych, a zwykłych przestępców. Formą zastraszania opozycji było także utrudnianie życia codziennego: zagrożenie utratą pracy, utrudnianie dostępu do edukacji, szantaż. Osoby zaangażowane w drukarnie podziemne nie mogły zdobyć paszportu, ich prawa były ograniczane środkami administracyjnymi, a czasem zmuszano ich do leczenia psychiatrycznego.

Aparat państwowy uważał samizdat za zagrożenie, jako źródło niezależnych opinii politycznych i środowisko tworzące alternatywę dla reżimu socjalistycznego. Dlatego walka z prasa podziemną była dla władzy bardzo ważna, pomimo że czasem dotyczyła tylko wąskiego środowiska intelektualistów. W późniejszym czasie, kiedy okazało się, że zlikwidowanie działalności wydawniczej jest niemożliwe, reżim próbował podzielić środowisko i ograniczać drugi obieg. Oferowano możliwość współpracy z władzą: ci, którzy nie pisali w samizdacie albo w zagranicznych pismach, mieli większe szanse na publikacje w państwowych mediach. Takie działania sprawiły, że twórcy zaczęli stosować autocenzurę. Oznaczała ona przystosowanie się do zakazów i pomijanie tematów niewygodnych. W ten sposób reżim osiągał swój cel: pozornie wyglądało na to, że intelektualiści współpracują z państwem, a debata publiczna nie jest ograniczana. Z takim działaniem władzy walczyły środowiska opozycyjne we wszystkich państwach, a celem było wyeliminowanie konieczności stosowania autocenzury i możliwość niezależnej działalności intelektualnej. W tym celu rozwijano drugi obieg wydawniczy.

Jak działała podziemna drukarnia?

Żeby móc wydawać podziemne publikacje, trzeba było zorganizować cały system: przygotowanie, wydruk i dystrybucję samizdatu – pomimo ciągłych utrudnień stwarzanych przez aparat państwowy.

Jeśli chodzi o formę, to samizdat mógł być gazetą powielaną ręcznie, jak również odbitkami tworzonymi za pomocą bibuły, maszyny do pisania czy powielacza, a nawet profesjonalną gazetą drukowaną w regularnej drukarni.

Vasyl Stus: The Merry Cemetery

Poza kopiami robionymi ręcznie, samizdat kopiowano powielano także maszyną do pisania albo tuszem. Władza starała się zidentyfikować twórców i w tym celu gromadziła charakterystyczne cechy kopii tworzonych na poszczególnych maszynach (na przykład niedokładna litera zawsze w tym samym miejscu). W późniejszym czasie, twórcy zaczęli używać powielaczy, co usprawniło cały proces.

Tekst tworzony był na maszynie do pisania, a potem na powielaczu łatwo kopiowany tuszem poprzez obrócenie bębna.

Inną popularną metodą był sitodruk, który wykonywano za pomocą specjalnej ramki. Materiał był kopiowany z matrycy (szablonu) rozciągniętej na ramie. Działacze podziemnych drukarni musieli opanować przestarzałe narzędzia i przybory (ramy, nylon do sitodruku, tusz drukarski, kałamarz, bibuła, nożyki) w piwnicach i na strychach domów na uboczu. Produkt końcowy był zazwyczaj słabej jakości, ale najważniejsza była treść, więc nawet teksty trudne do rozczytania były rozpowszechniane. Maszyny do sitodruku, papier i tusz (często przemycane z Zachodu) były bardzo cennymi produktami.

W latach 80. służby próbowały różnych trików, aby podejść środowisko drukarzy, np. dając im narzędzia drukarskie jako „prezent”, tylko po to, aby uzyskać informacje o grupie (jej wielkości, działaczach, lokalizacji). Wielokrotnie ro jednak opozycjoniści przechytrzali funkcjonariuszy – akceptowali „prezenty”, a potem zrywali wszystkie kontakty i wykorzystywali zdobyte materiały w swojej podziemnej działalności.

Aby produkować i rozpowszechniać samizdat należało działać w konspiracji (w ukryciu). Wpadka była możliwa na każdym kroku, a działaczom towarzyszyła świadomość, że jeśli zostaną przyłapani, to reżim wyciągnie konsekwencje także wobec współpracowników. Dlatego zadania przydzielono poszczególnym grupom i przykładano wielką uwagę do unikania kontroli ze strony państwa.

Powodem powstawania tekstów podziemnych były często tajne wykłady na uniwersytetach czy debaty pomiędzy intelektualistami. Działacze opozycyjni przelewali potem ich treść na papier. Środowiska takie często były już wcześniej obserwowane, a tajni agenci pisali raporty na ich temat.

Aby utrudnić identyfikację, początkowo pisano teksty pod pseudonimem albo szyfrem. Demaskacja autora groziła odwetem ze strony władz. W późniejszym czasie  coraz częściej decydowano się na publikacje pod prawdziwym nazwiskiem.  Nie tylko pisanie było niebezpieczne. Również dystrybucja samizdatu wiązała się z ryzykiem i musiała być przeprowadzana w konspiracji. W wielu państwach socjalistycznych podziemne publikacje można było zdobyć w tak zwanych „kioskach”, mieszczących się w prywatnych mieszkaniach, ale także w miejscach pracy, bibliotekach czy na uniwersytetach. W wypadku złapania dochodziło do przeszukań, a wszystkie teksty były konfiskowane. Straty były wtedy bardzo dotkliwe – marnowały się trudne do zdobycia materiały, a na dodatek narażano całe środowisko na zdemaskowanie.

Jakie teksty dystrybuowano?

Teksty były bardzo zróżnicowane. Kopiowano zarówno krótkie rozprawy polityczne, socjologiczne i polityczne, jak i całe powieści. Literatura obejmowała tak różne formy, jak reportaż i erotyka. Jednak 3 najczęściej poruszane tematy dotyczyły: krytyki marksizmu, praw człowieka i kwestii patriotycznych (narodowych).

Bardzo często pisano o wydarzeniach politycznych, które stanowiły tabu, takich jak rewolucja 1956 roku na Węgrzech, czechosłowacka Karta 77, Solidarność itp. Poruszano też tematy niewygodne dla władzy, takie jak: religia, ubóstwo, mniejszości społeczne. W tekstach dyskutowano także o stworzeniu zjednoczonej opozycji, a teksty stawały się coraz odważniejsze. Krytykowano czołowych państwowych polityków, a także bierną postawę intelektualistów i zgadzanie się na autocenzurę.

Ćwiczenia

1. Zbierz informacje wśród rodziny i znajomych starszych osób, co czytali i jakie filmy oglądali w czasach socjalistycznych. Opowiedz o nich  klasie i porównajcie odpowiedzi.
2. Znajdź w rejestrze COURAGE po jednym przykładzie publikacji podziemnej (samizdatu) i zrób o nich prezentację.
3. Gra w głuchy telefon

• Czas zabawy: jako zajęcie dodatkowe, przez tydzień lub dłużej (w zależności od liczby uczestników).
• Zasady gry: można grać tylko w czasie szkoły, i w uzgodnieniu z nauczycielem. W grze biorą udział wyłącznie osoby, które się do tego wcześniej zadeklarowały. Nie można stosować przemocy i trzeba być ze sobą szczerym! Jeśli zostanie się złapanym, trzeba zanotować, kiedy i jak to się stało!
• Początek gry: Wyobraź sobie, z czego mogłaś/eś być niezadowolona/y w socjalizmie. Spisz na kartce te problemy (np. wolność prasy, wolność opinii, represje, brak demokracji, wolność religijna, system jednopartyjny). Celem gry jest to, żeby wszyscy zapoznali się z twoim problemem. Opisz go na kartce w 3 zdaniach i szeptem przeczytaj osobie koło ciebie. Na końcu rundy ostatnia osoba musi opowiedzieć o wybranym przez ciebie problemie. Zobaczcie, jak bardzo zniekształcona będzie informacja.

4. Zadanie pozalekcyjne

• Przebieg gry: Utwórzcie grupy 3-osobowe. Każda grupa wybiera jedną dekadę (pomaga w tym nauczyciel, ponieważ w każdym kraju inne okresy czasu były charakterystyczne).
• Każda grupa przygotowuje analizę SWOT (wypisuje zalety, wady, możliwości i niebezpieczeństwa) organizowania wydawnictwa publikacji podziemnych: dlaczego warto to zrobić? jakiego ryzyka można się spodziewać? co może grozić twórcom? itd. Zróbcie o tym prezentację, a na koniec zdecydujcie, czy podjęlibyście się takiej działalności w wybrane dekadzie.

[1] Inna z lekcji COURAGE została w całości poświęcona kwestiom cenzury i autocenzury.

^[2] http://cultural-opposition.eu/courage/display/n12768 – opis wystawy na ten temat samizdatu;

http://cultural-opposition.eu/courage/display/n175 – chorwackie archiwa samizdatu;

http://cultural-opposition.eu/courage/display/n12378 – materiały z czeskiego samizdatu Vokno;

http://cultural-opposition.eu/courage/display/n3976 – czeski i polski samizdat.

Za pośrednictwem rejestru COURAGE można wyszukać inne materiały na ten temat.