Poznańska Biblioteka Anarchistyczna założona została w 1997 roku na skłocie Rozbrat przy ulicy Pułaskiego 21A w Poznaniu. Na kolekcję świeżo ufundowanej biblioteki złożyły się prywatne zbiory książek i czasopism kilku osób zaangażowanych w działalność kulturalną i polityczną o charakterze anarchistycznym. Przez kilka pierwszych lat biblioteka istniała dzięki entuzjazmowi jej współtwórców, co jednak stanowiło także wadę: gdy spontaniczne zaangażowanie słabło, dawał się we znaki brak struktury, na której można by oprzeć funkcjonowanie. Brak stałych środków na zakup książek, folderów, segregatorów itd., niewielkie i nieprzystosowane do użytku pomieszczenie oraz wolontariacki tryb pracy opiekunów biblioteki sprawiały, że biblioteka z trudem uniknęła losu innych wolnościowych bibliotek, które na ogół kończyły działalność wraz z wypaleniem się ich twórców.
W przypadku Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej duże znaczenie miały przenosiny zbiorów do większego pomieszczenia w jednej z poprzemysłowych hal na terenie Rozbratu na początku lat dwutysięcznych. Większy pokój, w którym do dziś mieści się biblioteka, zapewnił minimum komfortu pracy bibliotekarzom. Zbiory zostały profesjonalnie podzielone, opisane i rozmieszczone na półkach regałów. Już wtedy zgromadzono kilkaset egzemplarzy czasopism anarchistycznych (głównie z Polski i Europy Zachodniej), kilkanaście teczek dokumentów takich jak broszury, ulotki i plakaty ruchu anarchistycznego, kilkaset książek i kilkanaście niepublikowanych monografii naukowych, kilka tysięcy wycinków prasowych na temat inicjatyw anarchistycznych, a także – zebrane oddzielnie – zbiory dotyczące niemieckiego ruchu autonomistycznego, polskich i zagranicznych ruchów socjalistycznych, ruchu ekologicznego, innych ruchów społecznych, wreszcie działalności opozycji politycznej w PRL: łącznie kilkadziesiąt teczek czasopism, broszur, plakatów, wycinków i innych dokumentów. Osobno biblioteka prowadziła wypożyczalnię książek oraz fonotekę liczącą ok. 200 płyt CD. Z czasem początkowy podział na archiwum ruchu anarchistycznego i bibliotekę został zatarty. Przyjęto zasadę, że – z wyjątkiem sytuacji szczególnych – z biblioteki korzystać można tylko na miejscu, niezależnie, czy chodzi o książki, czy o dokumenty archiwalne. W latach 1997-1998 Poznańska Biblioteka Anarchistyczna prowadziła swoją kronikę, w której zapisywane były wszelkie istotne informacje na temat środowisk anarchistycznych i kultury alternatywnej w stolicy Wielkopolski.
Początkowo archiwum miało służyć przede wszystkim dokumentacji własnej działalności współczesnego ruchu anarchistycznego i skłotu Rozbrat. Taka dokumentacja mogłaby okazać się potrzebna w przypadku procesów sądowych lub prób eksmisji skłotu, zajmującego rozległą, atrakcyjną działkę na obrzeżach centrum Poznania. W razie problemów skłotersi mogliby bronić się, pokazując skalę i społeczną istotność swoich inicjatyw. Ale z czasem coraz ważniejsze stawało się poszerzanie samowiedzy ruchu. Gromadzono nie tylko współczesne książki, gazety, ulotki i dokumenty, lecz także te pochodzące z lat poprzedzających istnienie skłotu. Do Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej coraz liczniej trafiały książki i czasopisma drugiego i trzeciego obiegu lat osiemdziesiątych. Jednocześnie zbierano wyrzucane z bibliotek publicznych, wydane w Polsce Ludowej opracowania na temat marksizmu, socjalizmu i historii ruchów robotniczych. Publikacje tego rodzaju, w III RP często uznawane za czysto propagandowe i usuwane z bibliotecznych półek, dla anarchistów były wartościowe jako wprawdzie zideologizowane, ale wartościowe źródła wiedzy o historii walk klasowych i teorii marksistowskiej. W szerszej perspektywie działalność Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej można postrzegać jako odpowiedź na zamknięcie w latach dziewięćdziesiątych ogromnej liczby punktów bibliotecznych i bibliotek publicznych.
Największą popularność wśród czytelników biblioteka przeżywała na początku lat dwutysięcznych, gdy protesty alterglobalistyczne przyciągnęły do niej wielu badaczy, studentów i dziennikarzy zainteresowanych nową falą społecznego oporu. W 2003 roku ukazał się pierwszy numer „Biuletynu Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej” początkowo pod redakcją Katarzyny Jankowskiej, Damiana Kaczmarka, Katarzyny Roszak i Macieja Hojaka, później: Jankowskiej, Kaczmarka i Hojaka. Pierwszy numer „Biuletynu” podsumowywał 6 lat istnienia biblioteki. Do 2007 roku ukazały się jeszcze cztery numery „Biuletynu”, który następnie przerodził się w „Przegląd Anarchistyczny”, regularne czasopismo polityczno-kulturalne (ostatni numer z 2011 roku). Wcześniej nakładem Wydawnictwa Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej ukazało się kilka reprintów książek i broszur publikacji o anarchizmie z okresu Polski Ludowej. Obecnie Biblioteka prowadzona jest głównie przez Macieja Hojaka, bibliotekarza z najdłuższym stażem i jednego z najbardziej znanych aktywistów anarchistycznych w Poznaniu. Nie ma stałych terminów dyżurów bibliotecznych; aby skorzystać ze zbiorów, trzeba uprzednio umówić się na daną godzinę. Biblioteka ciągle się rozrasta, co sprawia, że obecne pomieszczenie jest już za małe. Ambicją kolektywu jest stworzenie instytucji na miarę zachodnich bibliotek anarchistycznych, z wygodnym dostępem dla badaczy i czytelników.
Historycznie prekursorska wobec Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej była Społeczna Czytelnia Wydawnictw Krajowych i Emigracyjnych, działająca – wraz z Galerią Sierocą – przy ulicy Sieroca 1 w Poznaniu. Miejsce to zostało stworzone przez ludzi związanych z ruchem Wolność i Pokój, undergroundem literackim i artystycznym, działaniami ekologicznymi i antymilitarnymi. Lokal przy ulicy Sierocej, zajmowany wcześniej przez Wojskową Komendę Uzupełnień, na fali przemian ustrojowych przyznany został w 1990 roku środowiskom związanym z ruchem WiP i stowarzyszeniem Objector. Oprócz biblioteki i czytelni było to miejsce spotkań alternatywnie usposobionej młodzieży, dyskusji, wystaw, występów literackich i teatralnych. Czytelnia przetrwała zaledwie około roku – atrakcyjny adres sprawił, że lokal wkrótce zreprywatyzowano. Warto zauważyć, że Czytelnię współtworzyli autorzy zina literackiego „Woskówka” – Niezależna Grupa Twórców „Imperatyw”, z którą związany był także Hojak. Jednakże, podczas gdy „Imperatyw” zmierzał w kierunku oficjalnego obiegu literackiego, Hojak zainteresowany był twórczością undergroundową. Wraz z grupą kilku osób Hojak wydawał (w liczbie ok. 120-130 egzemplarzy) artystyczny zin „Szelest”, powielany na ksero, częściowo ręcznie malowany wyklejany. „Szelest” łączył neo-dadaistyczne, niewielkie formy graficzne i literackie z treściami politycznymi, o coraz wyraźniej anarchistycznym nastawieniu. Działalności wydawniczej towarzyszyły rozliczne występy muzyczne i kabaretowe (np. Kabaret Żenada). W 1994 roku powstała na bazie „Szelestu” Oficyna Wydawnicza Bractwa Trojka, od początku związana z Rozbratem i ruchem anarchistycznym. Założenie w 1997 roku Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej było więc poprzedzone kilkoma latami działalności literackiej, wydawniczej, a także bibliotecznej poznańskich anarchistów.
Założyciele Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej w czasach państwowego socjalizmu związani byli albo z antymilitarnym i ekologicznym ruchem Wolność i Pokój, albo ze środowiskami tworzącymi kulturę alternatywną: artzinami, fanzinami, niezależnymi grupami artystycznymi. Wywodzili się więc z trzeciego obiegu, nawet jeśli mieli kontakty z opozycją „solidarnościową”, jak Hojak, który był kolporterem drugoobiegowego „Przeglądu Wiadomości Agencyjnych”. Jako nastolatkowie mieli małe szanse poważniej włączyć się w działania związku zawodowego „Solidarność” czy skupionej wokół niego „dorosłej” opozycji. Ich postawy były bez wątpienia antykomunistyczne, ale nacisk na kwestie osobistych swobód, autonomii, samorządności, ochrony przyrody czy alternatywnej energetyki odróżniał ich od konserwatywno-narodowych przekonań drugiego obiegu. Swoją kontestację systemu późnej Polski Ludowej wyrażali przede wszystkim w działaniach kulturalnych, inspirowanych dadaizmem i surrealizmem, dalekich od politycznej jednoznaczności.
Źródła:
„Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej”, nr 1-5, 2003-2007.
Jarosław Urbański, „Odzyskać miasto. Samowolne osadnictwo, skłoting, anarchitektura”, Wydawnictwo Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej, Oficyna Wydawnicza Bractwa Trojka, Poznań 2005.
