Pierwsza wersja wirtualnego Muzeum Pomarańczowej Alternatywy powstała w 2009 roku; wersję tę Waldemar Fydrych określił w wywiadzie mianem “archiwum”, dla odróżnienia od obecnego Muzeum Pomarańczowej Alternatywy, które ujrzało światło dzienne pod koniec 2011 roku. Podstawą prezentowanej w internecie kolekcji stały się prywatne zbiory, gromadzone od początku lat osiemdziesiątych przez Waldemara Fydrycha – lidera ruchu Pomarańczowej Alternatywy, uzupełniane materiałami pozyskanymi od innych uczestników ruchu, niezależnych fotoreporterów i filmowców, a także z archiwów Instytutu Pamięci Narodowej. Ze względu na wirtualny charakter muzeum część prezentowanych zasobów pozostała w rękach autorów (fotografików, rysowników itd.) bądź instytucji publicznych (np. IPN), a nie w zbiorach Fundacji Pomarańczowa Alternatywa – organizacji oficjalnie posiadającej i zarządzającej Muzeum.
Historyczna działalność Pomarańczowej Alternatywy (PA) jako ruchu społecznego mieści się między 1986 a 1990 rokiem. Jednak powstanie ruchu poprzedzone było kilkoma latami innych aktywności prowadzonych przez późniejszych przywódców PA. Prekursorski był zwłaszcza Ruch Nowej Kultury (RNK), założony na Uniwersytecie Bolesława Bieruta we Wrocławiu jesienią 1980 roku przez grupę hipisujących studentów światopoglądowo zbliżonych do neoanarchizmu i Nowej Lewicy. RNK działał aż do wprowadzenia stanu wojennego w grudniu 1981 roku na wrocławskich uczelniach, a do jego czołowych przedstawicieli zaliczyć trzeba Andrzeja Dziewita, Waldemara Fydrycha, który wówczas zaczął być tytułowany “Majorem”, Piotra Stażyńskiego, Zenona Zegarskiego, Jacka Drobnego i Wiesława Cupałę. W pierwszym i jedynym numerze pisma “A”, wydanego przez RNK, “Major” Fydrych ogłosił swój Manifest Surrealizmu Socjalistycznego, który kilka lat później stał się podstawą teoretyczną happeningów Pomarańczowej Alternatywy. W trakcie strajków studenckich jesienią 1981 roku RNK wydał siedem numerów czasopisma “Pomarańczowa Alternatywa”, których satyryczno-obsceniczne treści próbował cenzurować Uczelniany Komitet Strajkowy, zdominowany przez Niezależne Zrzeszenie Studentów. Mimo konfliktu, działacze RNK zostali do końca na strajku, wprowadzając do niego swobodną atmosferę i wiele akcji artystycznych.
W trakcie stanu wojennego “Major” Fydrych wpadł na pomysł, by na murach, w miejscu plam po zamalowanych przez służby porządkowe napisach opozycyjnych, malować krasnoludki. Zgodnie z dialektyką hasło opozycji politycznej (np. “precz z juntą”, “uwolnić więźniów politycznych”) miało być tezą, plama powstała wskutek zamalowania – antytezą, zaś krasnoludek – syntezą. “Major” nazwał tę koncepcję “malarstwem taktycznym”. Pierwsze krasnoludki namalowali Fydrych z Cupałą w sierpniu 1982 roku. W ciągu następnego roku powstało około tysiąca malunków krasnoludków na murach kilku miast, m.in. Wrocławia, Łodzi, Poznania, Gdańska, Szczecina, Katowic, Krakowa i Warszawy. W 1986 roku Fydrych zorganizował pierwszy happening uliczny; w tym czasie, wraz z Piotrem Gustą, tworzył też plakaty antynuklearne. Jednak główne happeningi Pomarańczowej Alternatywy odbyły się dopiero w latach 1987-1988; stanowiły one wypadkową Manifestu Surrealizmu Socjalistycznego, doświadczeń parateatralnych, udziału Ruchu Nowej Kultury w strajku studenckim oraz koncepcji “malarstwa taktycznego”. Zorganizowany 1 czerwca 1987 roku happening Krasnoludki przyciągnął tłumy uczestników, chętnych do wesołej zabawy w centrum miasta. Forma tych wydarzeń mniej odwoływała się do typowo artystycznych happeningów, praktykowanych przez neoawangardę lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, więcej zaś do teatru ulicznego, skarnawalizowanych parad, imprez i pochodów, z elementami znanymi z koncertów rockowych oraz parodiami oficjalnych, socjalistycznych wieców. Początkowo milicja szybko reagowała na happeningi, aresztując ich uczestników. Uczestnicy Pomarańczowej Alternatywy wykorzystywali to, włączając gonitwy milicjantów za “krasnoludkami” do scenariuszy happeningów; szczególnie efektownie taktyka ta wypadła w przypadku Wigilii rocznicy Rewolucji Październikowej, brawurowo rozpędzonej przez siły milicyjne. Stopniowo towarzysząca happeningom wesołość pozbawiała milicję animuszu; włączeni do gry – np. w żartobliwych obchodach Dnia Milicjanta – funkcjonariusze oswajali się i fraternizowali z rozbawionym tłumem. Milicjanci ograniczali się do aresztowań co aktywniejszych uczestników wydarzeń; brutalnych interwencji było coraz mniej. 1 czerwca 1988 roku happening Rewolucja krasnoludków, w którym brało udział kilka tysięcy osób, zakończył się bez interwencji milicjantów. Także później mundurowi nie interweniowali.
W latach 1987-1988 fala młodzieżowych protestów i zabaw w formie skarnawalizowanych ulicznych happeningów rozlała się z Wrocławia na inne miasta Polski, szczególnie liczną popularność zdobywając w Łodzi, Warszawie i Lublinie. W częściowo wolnych wyborach w czerwcu 1989 roku Fydrych startował jako kandydat niezależny na senatora, a jego kampania stanowiła pretekst dla kilkutygodniowego ciągu happeningów i koncertów na ulicach Wrocławia – Festiwalu Sztuki Obecnej. Jednak wynik wyborczy okazał się nikły, a same happeningi, pozbawione napięcia między uczestnikami a milicjantami, stawały się powtarzalne. Wkrótce “Major” wyemigrował do Francji, zaś inni liderzy ruchu zajęli się albo twórczością artystyczną, albo pracą zarobkową. Pomarańczowa Alternatywa reanimowana była co najmniej kilkakrotnie już w latach dwutysięcznych – głównie za sprawą Fydrycha, który w 1999 roku wrócił do Polski. Na uwagę zasługują zwłaszcza trzy kolejne kampanie wyborcze “Majora” w wyborach na prezydenta Warszawy, ośmieszające mainstreamowych polityków. W 2004 roku, w trakcie tak zwanej pomarańczowej rewolucji, “krasnoludki” z Fydrychem na czele udały się do Kijowa, wspierać tam protestujących. Pomarańczowa Alternatywa protestowała przeciwko wprowadzaniu żywności modyfikowanej genetycznie, a także przeciwko Europejskiemu Kongresowi Kultury w 201 roku. Inne akcje miały charakter rocznicowy lub upamiętniający. W 2007 roku Fydrych powołał Fundację Pomarańczowa Alternatywa.
Pierwsi twórcy Pomarańczowej Alternatywy wywodzili się ze środowisk hipisowskich, studenckich, artystycznych. Niektórzy z nich mieli za sobą doświadczenia działania w Studenckich Komitetach Solidarności bądź Niezależnym Zrzeszeniu Studenckim, ale raczej stronili od tradycyjnych form zaangażowania politycznego. Inspirowali się neoanarchizmem, sytuacjonizmem, goszystowską lewicą i kontrkulturą krajów Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Ich działalność od początku nakierowana była przede wszystkim na zmianę kultury dominującej – świadczy o tym już nazwa Ruchu Nowej Kultury, prekursorskiego wobec Pomarańczowej Alternatywy. Mimo anarchistycznych inklinacji, Pomarańczowa Alternatywa nie była ruchem wywrotowym; pod względem politycznym dążyła do demokratyzacji i liberalizacji socjalizmu na podobieństwo “praskiej wiosny”, poruszała kwestie wolności obywatelskich, praw człowieka, swobód obyczajowych i ochrony przyrody. Jednocześnie manifestowano egalitaryzm, odrzucano hierarchie i formalne zasady organizacji, choć niejednokrotnie praktyka pozostawała daleka od deklaracji. Pomarańczowa Alternatywa praktycznie nie odnosiła się do kwestii ekonomicznych.
Happening, główny sposób działania “Pomarańczowych”, w latach osiemdziesiątych był już uznanym rodzajem praktyk awangardowych, a sięgnięcie po niego świadczyło o artystycznych aspiracjach liderów ruchu. W skarnawalizowanej formie, wzbogaconej o elementy demonstracji, parady ulicznej, koncertu rockowego czy teatru guerilla, stanowił jednak nowość – i w ciągu kilkunastu miesięcy przyjął się w grupach alternatywnej młodzieży niemal we wszystkich większych miastach Polski. Podobnie nowatorskie było wykorzystanie graffiti, zwłaszcza szablonowego, za pomocą którego informowano o kolejnych akcjach oraz propagowano znane z happeningów idee i hasła. Twórcy Pomarańczowej Alternatywy często byli zaangażowani również w trzeci obieg wydawniczy, muzyczną scenę punk i reggae, grupy ekologiczne i pacyfistyczne.
Szczególne znaczenie w praktykach Pomarańczowej Alternatywy miało wykorzystanie symboliki rewolucyjnej i socjalistycznej, odgrywanie wydarzeń rewolucji październikowej, skandowanie propagandowych haseł, powielanie wizerunków Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina. W odpowiedzi na reaktywację Polskiej Partii Socjalistycznej przez lewicowe skrzydło “Solidarności” w 1987 roku, Fydrych ogłosił odrodzenie Polskiej Partii Robotniczej. W styczniu 1990 roku Pomarańczowa Alternatywa w Lublinie dokonała uroczystego odsłonięcia pomnika Bolesława Bieruta (przywódcy Polski z czasów stalinizmu), dopiero co zdemontowanego przez nowe, “solidarnościowe” władze – a w wydarzeniu tym uczestniczyła wnuczka prezydenta Małgorzata Bierut. Tego rodzaju działania służyły nie tylko parodiowaniu symboli i ceremonialności państwa socjalistycznego, lecz w równym stopniu prowokowaniu konserwatywno-narodowej opozycji, uległej wobec kleru i często uderzającej w nacjonalistyczne nuty. Pomarańczowa Alternatywa miała być alternatywą wobec obu stron konfliktu politycznego – a jeszcze bardziej wobec reprezentowanych przez nie uniwersów symbolicznych.
Choć happeningi nie stanowiły działalności stricte politycznej, Pomarańczowa Alternatywa znalazła się w obszarze zainteresowań Służby Bezpieczeństwa, jej uczestnicy byli wielokrotnie legitymowani i aresztowani, a wielu – np. Andrzej Kielar – zostało brutalnie pobitych przez milicję pacyfikującą nielegalne zgromadzenia. Fydrych trzy tygodnie spędził w więzieniu, ukarany za rozdawanie deficytowych podpasek higienicznych podczas happeningu z 8 marca 1988 roku; “Major” wyszedł na wolność wskutek licznych protestów, zarówno alternatywnej młodzieży, jak i opozycyjnych intelektualistów. Niemniej najpierw we Wrocławiu, a następnie w innych miastach milicja i SB przestały stosować przemoc wobec uczestników happeningów, a z czasem w ogóle straciły zainteresowanie tymi wydarzeniami. Pod tym względem Pomarańczowa Alternatywa pozwoliła przełamać barierę strachu między demonstrantami a aparatem represji, którego funkcjonariusze odwzajemniali życzliwość “pomarańczowej” młodzieży.
Źródła:
Waldemar Fydrych, Bohdan Dobosz, "Hokus Pokus czyli Pomarańczowa Alternatywa", Wydawnictwo Aneks, Wrocław 1989.
Waldemar Fydrych , Bronisław Misztal, "Pomarańczowa Alternatywa. Rewolucja krasnoludków", Wydawnictwo Pomarańczowa Alternatywa, Warszawa 2008.
Waldemar Fydrych, "Żywoty Mężów Pomarańczowych", Fundacja Pomarańczowa Alternatywa, Warszawa 2001.
Waldemar Fydrych, "Major", Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013.
Joanna Dardzińska, Krzysztof Dolata (wstęp, wyb. i oprac.), "Wszyscy proletariusze bądźcie piękni! Pomarańczowa Alternatywa w dokumentach aparatu represji PRL (1987-1978)", Instytut Pamięci Narodowej, Wrocław 2011.
Barbara Górska, Benjamin Koschalka (red.), "Pomarańczowa Alternatywa – happeningiem w komunizm", Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2011.
