Archiwum Wschodnie, założone w 1987 roku, jest kolekcją wspomnień obywateli II RP, którzy byli represjonowani przez ZSRR po 1939 r. Po wojnie wspomnienia te nie mieściły się w oficjalnej wizji przeszłości. Dopiero pod koniec istnienia Polski Ludowej pojawiły się możliwości wypowiedzenia ich i zebrania.
Archiwum Wschodnie, zainicjowane w 1987 roku, miało na celu zebranie wspomnień obywateli II RP, represjonowanych przez ZSRR po 1939 - więzionych, przesiedlanych, osadzonych w łagrach, itd. W oficjalnej wizji przeszłości na ich wspomnienia nie było miejsca. Zostały jednak przechowane w sferze prywatnej. Pod koniec istnienia PRL pojawił się pomysł dotarcia do tych osób i upublicznienia ich doświadczeń. W listopadzie 1987 w Warszawie zebrały się osoby zainteresowane powołaniem ruchu społecznego zbierającego te świadectwa.
Twórcami Archiwum Wschodniego były osoby i środowiska skupione wokół Zbigniewa Gluzy, założyciela "Karty". Byli wsród nich akademicy, osoby z własną "wschodnią" przeszłością, dziennikarze. Warto wymienić Alicję Wancerz - Gluzę, Piotra Mitznera, Katarzynę Madoń - Mitzner i Wiesława Krasnodębskiego. Archiwum Wschodnie miało strukturę sieciową, w dużej mierze opierało się na pracy wolontariuszy i na oddolnym finansowaniu, ale otrzymywało również wsparcie Instytutu na Rzecz Dmokracji w Europie Wschodniej i Społecznego Komitetu na rzecz Nauki. AW posiadało oddziały w największych polskich miastach oraz za granicą (w Moskwie, Nowym Jorku czy Londynie).
Archiwum Wschodnie nie było inicjatywą polityczną, ale jego istnienie i aktywność niosły poważne konsekwencje. Wykorzystując indywidualne świadectwa, AW przełamywało państwowy monopol na mówienie o przeszłości, co samo w sobie było czytelnym sygnałem, że reżim zmierza w stronę upadku. AW było tolerowane, ale ze względów bezpieczeństwa wiele zaangażowanych osób podejmowało środki ostrożności, jak ukrywanie pozyskanych materiałów. Na szczęście, zarejestrowano tylko kilka incydentów z udziałem służb komunistycznego państwa.
Archiwum przechodziło zmiany organizacyjne: Zbigniew Gluza i Alicja Wancerz - Gluza nadal są kluczowymi postaciami, ale działają w innej formule, niż na początku. Środowisko "Karty" działało w podziemiu od 1982 roku. W 1990 zostały zarejestrowane dwie fundacje, z których jedna kierowała działalnością AW. W 1996 roku połączone obie fundacje w istniejącą do dziś Fundację Ośrodka KARTA.
Opis zawartości
Kolecja składa się głównie ze wspomnień, pierwotnie nagrywanych na taśmy magnetyczne a obecnie zdigitalizowanych. Większość wspomnień posiada również transkrypcje. W kolekcji znajdują się również wspomnienia spisane przez samych autorów i przesłane do Archiwum. Część zbioru to tzw. kolekcje osobiste, składające się z dokumentów, rysunków, notatek czy listów. W zbiorach AW znajdują się również kopie materiałów dokumentujących represje ZSRR na obywatelach polskich. Oryginały zostały przekazane do Instytutu Pamięci Narodowej. W Archiwum Wschodnim są również artefakty, takie jakie przedmioty o znaczeniu religijnym czy użytku codziennego, np. wykonane przez więźniów.
