Kolekcja Pracowni Dziekanka stworzona i zachowana przez Tomasza Sikorskiego gromadzi dokumentację, przede wszystkim fotograficzną, z lat 1976-1987, wypełnionych intensywnymi aktywnościami twórczymi, badawczymi i edukacyjnymi w przestrzeni Dziekanki. Od 1976 roku Dziekanka funkcjonowała jako Studenckie Centrum Środowisk Artystycznych, następnie w 1981 roku jako Pracownia Dziekanka zyskała status części Akademii Sztuk Pięknych. Przez cały ten czas łączyła w sobie działania artystyczne, badawcze i edukacyjne. Formalnie zorientowana na studentów warszawskich szkół artystycznych (plastycznej, muzycznej i teatralnej), w praktyce silniej związana była ze środowiskiem neoawangardowym niż z akademicką dydaktyką. Stanowiła przestrzeń eksperymentu, poszukiwań, dyskusji, otwartą zarówno na debiutantów, jak i uznanych twórców.
Historia artystycznej Dziekanki sięga 1972 roku, kiedy w zamkniętym po wydarzeniach marcowych 1968 roku klubie w akademiku szkół artystycznych zaczęła działać grupa samokształceniowa zawiązana przez Zygmunta Piotrowskiego i Ryszarda Kryskę – wówczas studentów grafiki. Piotrowski zwrócił się ku pracy samokształceniowej po tym, jak urzędnicy Ministerstwa Kultury i Sztuki odrzucili jego rewolucyjny pokaz multimedialny Pomyśl komunizm. Spektakl ten odwoływał się do krwawo stłumionych robotniczych protestów z grudnia poprzedniego roku: piętnował błędy poprzedniej ekipy rządzącej i wzywał do powrotu do idei komunistycznych. Został jednak odebrany jako zbyt krytyczny i w konsekwencji objęty cenzurą. Zawiedziony decyzjami władz Piotrowski powołał wkrótce Grupę Samokształceniową, później działającą pod nazwą Studia Artystyczno-Badawczego Studentów Uczelni Artystycznych w Warszawie (Studia A-B). Z kolei Kryska w 1974 roku powołał grupę SAB (grupę Studio Artystyczno-Badawcze). Przez krótki czas Galerię Dziekanka prowadził na początku 1973 roku Zbigniew Warpechowski – nie doszło jednak do żadnej wystawy, ponieważ działalność galerii przerwana została wraz z likwidacją Zrzeszenia Studentów Polskich, przy którym była ona afiliowana.
Na bazie Studia A-B Piotrowski zwrócił się pod koniec 1975 roku do Podstawowej Jednostki Partyjnej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na ASP z wnioskiem o powołanie w strukturze uczelni Pracowni Poszukiwań Artystycznych, która integrowałaby różne dyscypliny artystyczne, oferując studentom możliwość eksperymentowania wykraczającego poza program studiów. Wniosek pozostał bez odpowiedzi. Zmiany udało się jednak przeprowadzić Wojciechowi Krukowskiemu, który w 1975 roku zaczął w Dziekance działać wraz z neokonstruktywistyczną trupą teatralną Akademia Ruchu. Dzięki jego staraniom w tym samym powstało Studenckie Centrum Środowisk Artystycznych, a jego kierownikiem został lider Akademii Ruchu. Początkowo Studio A-B, grupa SAB i Akademia Ruchu koegzystowały ze sobą, a program uzupełniały projekcje filmów o sztuce i spotkania dyskusyjne. Wkrótce w Dziekance zaczęli prezentować swoje prace zarówno przedstawiciele krajowej neoawangardy – Zdzisław Sosnowski, Ryszard Winiarski, Krzysztof Knittel, Wojciech Bruszewski, Jacek Malicki, Andrzej Partum – jak i wybitni twórcy zagraniczni, tacy jak Allan Kaprow, Douglas Davies, Peter Schumann, Shirley Cameron, Roland Miller i Wolf Kahlen.
Krukowski, szukając kontaktów ze kręgami studenckimi, wyszedł z propozycją stałej działalności w Dziekance do trzech studentów Akademii Sztuk Pięknych: Janusza Bałdygi, Jerzego Onucha i Łukasza Szajny. W 1976 roku stworzyli oni grupę Pracownia Dziekanka, pod której nazwą występowali w następnych latach. Pojęcie „pracowni” było wyrazem nastawienia na proces twórczy i warsztatowy charakter, różny zarówno od edukacji akademickiej, jak i typowo wystawienniczego modelu niezależnych galerii. Dwa lata później Bałdyga i Onuch zwracali uwagę na brak zainteresowania profesorów uczelni artystycznych warsztatowymi, otwartymi formami edukacji, które przyciągały do Dziekanki najaktywniejszych studentów. Próby instytucjonalizacji tego rodzaju działalności nie powiodły się, a sama grupa Pracownia Dziekanka zakończyła działalność w okolicach 1978 roku, ostatni występ dając na początku 1981 roku.
Dla Akademii Ruchu Dziekanka była dogodnym miejscem prób i przygotowań do spektakli oraz punktem wypadowym do akcji w przestrzeni publicznej Krakowskiego Przedmieścia i Starego Miasta (podobnie zresztą jak dla grupy SAB). Jednakże w związku z profesjonalizacją teatru w 1979 roku nastąpił jego rozbrat z Dziekanką. Kierownictwo SCŚA przejęli od Krukowskiego Jerzy Onuch i Tomasz Sikorski. Pierwszy był współtwórcą Pracowni Dziekanka i studentem malarstwa na ASP, drugi – współkierownikiem neoawangardowej Galerii Mospan, a następnie Galerii P.O. Box 17 oraz studentem architektury wnętrz na ASP.
Onuch i Sikorski szybko nadali Dziekance bardziej warsztatowy, eksperymentalny charakter, otworzyli ją też na nowe grupy i osoby. W latach 1980-1981 Sikorski zaprosił do Dziekanki awangardowych twórców z Holandii, m.in. Franklina Aaldersa, Johana Cornelissena, Boudewijna Payensa i duet Reindeer Werk. Na fali społecznego uniesienia początku lat osiemdziesiątych nowi kierownicy Dziekanki, z pomocą profesora Ryszarda Winiarskiego, doprowadzili do jej uniezależnienia od Socjalistycznego Związku Studentów Polskich i włączenia jej w strukturę ASP (przy zachowaniu patronatu Akademii Muzycznej). Umocnieniu autonomii jednostki towarzyszyło ogłoszenie jej programu nawiązującego do działalności Pracowni Dziekanka i opracowanego m.in. przez jej członków – Onucha, Bałdygę i Szajnę – obok również od kilku lat związanych z Dziekanką Sikorskiego, Piotrowskiego, Janusza Banacha i Jacka Kryszkowskiego. Dziekanka stała się laboratorium twórczym i areną konfrontacji różnych metod, technik i punktów widzenia. Mimo rocznego zamknięcia Dziekanki w czasie stanu wojennego środowisko ją współtworzące nie przestało działać. Artyści przenieśli się do prywatnej pracowni Daniela i Doroty Wnuków na Mokotowie, gdzie w nieoficjalnej atmosferze odbywały się wystawy i performanse, nim pod koniec 1982 roku budynek Dziekanki został ponownie otwarty.
W latach osiemdziesiątych w Dziekance debiutowali między innymi twórcy ugrupowań artystycznych Gruppa i Neue Bieriemiennost, a także Leon Tarasewicz. Próby grały punkowe zespoly TZN Xenna i Dezerter, których menadżer, fotograf Michał Wasążnik pracował w ciemni, również w Dziekance. Z wykładami, performansami i pokazami przyjeżdżali z zagranicy m.in. Anne Seagrave, Alastair MacLennan, Iain Roberson, Tom Johnson, Phil Niblock, Servie Janssen i Dick Higgins, a nie mniej często prezentowali się artyści z Polski: Jerzy Truszkowski, duet KwieKulik, Andrzej Mitan, Krzysztof Knittel, Jan Berdyszak, Zbigniew Libera i Zbigniew Warpechowski. Dziesiątki uczestników zgromadziła w 1986 roku impreza Teraz i poza czasem – kilkudniowy konglomerat dyskusji, wykładów, pokazów, performansów, koncertów i prezentacji na temat relacji między sztuką, nauką a religią zorganizowany przez Sikorskiego i Piotra Rypsona.
W 1986 roku do USA i Kanady wyjechał Jerzy Onuch. Po jego wyjeździe Tomasz Sikorski współprowadził Dziekankę wraz z Joanną Kiliszek (wówczas studentką historii sztuki Uniwersytetu Warszawskiego), jednak w 1987 sam wyruszył do USA. Od tego czasu do 1992 roku Kiliszek wraz z malarzem i rysownikiem Andrzejem Rosołkiem prowadziła placówkę pod zmienioną nazwą Galeria Dziekanka. W 1993 roku na trzy miesiące Dziekankę przejął Krzysztof Żwirblis, członek Akademii Ruchu; po nim galeria prowadzona była przez Krzysztofa Wretowskiego – aż do jej zamknięcia w 1998 roku.
Chociaż w czasach PRL Dziekanka miała bardzo ograniczone środki do działania, a sytuacji nie poprawiały ani brak zainteresowania kadry profesorskiej, ani ideologiczny nadzór ze strony SZSP, placówka cieszyła się relatywnie wysokim stopniem niezależności. Jako instytucja marginalna często uchodziła uwagi cenzury, dzięki czemu mogli występować tam przyjeżdżający z zagranicy światowej rangi twórcy, którzy nie otrzymali zgody na prezentację w oficjalnych galeriach. Tomasz Sikorski i Jerzy Onuch pisali w artykule z 2016 roku:
„Wydarzenia w Dziekance, choć otwarte dla publiczności, były anonsowane tylko za pomocą informacji rozsyłanych pocztą, drogą telefoniczną i za pomocą kilku plakatów wywieszanych w stałych miejscach. Dzięki swej elitarności i niewielkiej skali oddziaływania, nieobecności w mediach oraz dzięki temu, że Dziekanka nie istniała w oficjalnym systemie instytucji państwowych, jej działalność nie była poddawana sterowaniu ani kontroli cenzury”.
W latach dziewięćdziesiątych Dziekanka stopniowo traciła dawną świetność, aż do zamknięcia galerii w 1998 roku i zajęcia jej pomieszczeń przez bank.
Źródła:
Tomasz Sikorski, Pracownia Dziekanka 1976-1987, http://pracowniadziekanka.blogspot.com/;
Tomasz Sikorski, Free Energy, Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia, Radom 2017.
Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie 1972-1998, red. Joanna Kiliszek, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Fundacja Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2017.
Pracownia Dziekanka 1976-1987, oprac. Tomasz Sikorski, Akademia Sztuk Pięknych, Warszawa 1990.
