Teatr Ósmego Dnia, najsłynniejsza polska grupa teatralna, wywodząca się ze studenckiej kontrkultury lat 60., została założona w 1964 roku przez studentów polonistyki UAM w Poznaniu.
Grupa powstała jako Studencki Teatr Poezji „Ósmego Dnia” – nazwa jest zaczerpnięta z Teatrzyku Zielona GęśKonstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Teatr Ósmego Dnia wyróżniał się także specyficzną atmosferą – jego członkowie utrzymywali ścisłe więzi towarzyskie i przyjacielskie. Dla członków „Ósemek” teatr był całością, nie jedynie rozrywką czy pracą. Był sposobem życia i wspólnotą ludzi odpowiedzialnych za siebie nawzajem oraz za powoływany do życia świat.
Artystycznie, teatr inspirował się działaniami Jerzego Grotowskiego. Ogromny wpływ na twórczość grupy miały też wydarzenia Marca ’68.
Przez lata zespół aktorski się zmieniał, w sumie współpracowało z „Ósemkami” ponad sto osób. Pierwszym kierownikiem grupy był Tomasz Szymański. Teatr Ósmego Dnia często sięgał po literaturę piękną i poezję ze światowego i polskiego kanonu – Stefana Żeromskiego, Juliana Tuwima, Fiodora Dostojewskiego, Alberta Camusa, Anny Achmatowej, Osipa Mandelsztama czy François Villona.
W 1968 kierownictwo artystyczne zespołu objął Lech Raczak. Pierwszym przedstawieniem „Ósemek”, z całej serii głośnych przedstawień z lat 70., było Wprowadzenie do... (1970), spektakl wyśmiewający kult Lenina, demaskujący fałsz i bezrefleksyjne schematy ludzkich postaw.
W 1971 grupa przedstawiła spektakl Jednym tchem (1971), dla którego punktem wyjścia były wydarzenia marcowe 1968 oraz grudzień 1970, a poetycką inspiracją poezja Stanisława Barańczaka. „Ósemki” z powodzeniem prezentowały „Jednym tchem” za granicą: w Anglii i Holandii.
W początkach lat 70. grupa poszerzała środki wyrazu i poszukiwała nowej publiczności. Efektem tych starań były wielkie plenerowe widowiska, np. Integracja (1972) zrealizowana z grupą plastyczną „Od nowa” i jazzmanami z formacji „Laboratorium”. Zmienił się też zespół aktorski. W 1973 poza Raczakiem w „Ósemkach” nie było już ludzi zakładających teatr. Pierwszym przedstawieniem nowego składu była Wizja lokalna (1973), oparta na twórczości Alberta Camusa – Dżumie, Obcym, Upadku. W 1975 powstał spektakl, którego tytuł zaczerpnięty został z Fiodora Dostojewskiego, Musimy poprzestać na tym, co tu nazwano rajem na ziemi...?, a cały minimalistyczny spektakl odwoływał się do „Biesów” i „Braci Karamazow” tegoż autora.
W działalności Teatru Ósmego Dnia jasna była wizja aktora jako buntownika i jako rewolucjonisty. Członkowie Ósemek podkreślali znaczenie aktywności umysłowej i dążenia do duchowej doskonałości. Wiązało się to z aktywnością polityczną i jasnym, odważnym wyrażaniem swoich poglądów. Stąd, podpisanie przez środowisko Teatru listu przeciwko zmianom w Konstytucji (1967) i późniejsze zaangażowanie w działalność Komitetu Obrony Robotników. Bezkompromisowa postawa aktorów i twórców związanych z Ósemkami narażała ich na ciągłe szykany ze strony władz PRL: oskarżenia o defraudacje pieniędzy, rewizje i przeszukania w mieszkaniach, zakaz wyjazdu na zagraniczne występy, blokowanie działalności zawodowej. Szczególnie w latach 70. i 80. na porządku dziennym było odwoływanie występów Ósemek, cenzurowanie tytułów sztuk, odbieranie przestrzeni do prób teatralnych, aresztowania, zatrzymania czy zakaz jakichkolwiek pozytywnych wzmianek o sukcesach grupy w oficjalnej prasie.
Realizacje zespołu z końca lat 70.: Przecena dla wszystkich (1977) oraz Ach, jakże godnie żyliśmy (1979) uznawane są za najważniejsze wydarzenia w polskim teatrze niezależnym drugiej połowy lat 70.
W 1979 Teatr Ósmego Dnia zyskał status teatru zawodowego, jednak wprowadzenie stanu wojennego w 1981 oznaczało dla teatru jedynie zwiększone szykany i represje. W latach 1982-1984 władze uniemożliwiły „Ósemkom” wzięcie udziału w zagranicznych festiwalach: we Włoszech, Hiszpanii, Danii, Szwecji i Szwajcarii. W 1984 Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz władze Poznania cofnęły zespołowi dotacje, zabrały salę oraz zabroniły występów. W tym czasie teatr grał przede wszystkim w kościołach.
Mimo utrudnień, zespół starał się funkcjonować – wyprodukowali oni przedstawienia Przypowieść według Williama Faulknera (1982) i elegia o losach Osipa Mandelsztama – Wzlot (1982), widowiska: Raport z oblężonego miasta (1983), Cuda i mięso (1984) i Piołun (1985) będący podsumowaniem doświadczeń zbiorowości i jednostek z czasu stanu wojennego. Z czasem jednak ciągły brak stabilizacji, własnego miejsca na próby, utrudnienia ze strony władz, a wreszcie nienormalna sytuacja, w której sceną musiała być nawa kościelna, sprawiły, że członkowie grupy postanowili emigrować. Połowa zespołu nie otrzymała jednak paszportów – był to najprawdopodobniej celowy zabieg władz starających się podzielić środowisko Ósemek. Z tego powodu przez pewien czas zespół działał jednocześnie w Polsce, gdzie zrealizował Małą apokalipsę i na zachodzie Europy, gdzie przygotował Auto-da-fé. W następnych latach wszyscy twórcy teatru znaleźli się poza Polską. Osiedlili się w Ferrarze. Grali w Europie Zachodniej i przygotowywali kolejne przedstawienia: Jeśli pewnego dnia w mieście szczęśliwym... (1986), Spacer ponad ziemią (1987) i Mięso (1989).
Po 1989 „Ósemki” powróciły na stałe do Poznania. W 1991 powstał pierwszy spektakl po powrocie z emigracji – Ziemia niczyja. Dwa lata później powstała druga wersja przedstawienia oraz plenerowy Sabat. W 1994 „Ósemki” zaprezentowały widowisko Tańcz póki możesz, jedno ze swoich najciekawszych osiągnięć lat 90., spektakl o gorzkiej wędrówce przez życie, równocześnie jednak niosący przesłanie nadziei, jasno sprecyzowane już w samym tytule. W tym samym roku z „Ósemkami” pożegnał się ich wieloletni szef – Lech Raczak. Jego miejsce w „Ósemkach” zajęła Ewa Wójciak.
W nowej rzeczywistości, w której poetyka buntu i kontrkultury wywodząca się z lat 60. odeszła w przeszłość, Teatr Ósmego Dnia pozostaje jedną z ostatnich grup kontynuujących tamte doświadczenia w zmienionej rzeczywistości. Prowadzi warsztaty aktorskie – metoda pracy zespołu mająca na celu perfekcyjną gestykę, mimikę, ekspresję ciała połączoną ze zbiorowym tworzeniem kreacji scenicznej i improwizacją jest od wielu lat znakiem firmowym „Ósemek”. Grupa organizuje też wydarzenia kulturalne i występuje za granicą.
